CHEFS – nowa baza danych EFSA o bezpieczeństwie żywności (2000–2024)

Baza CHEFS (CompreHensive European Food Safety database) to zintegrowany zbiór danych monitoringu żywności przygotowany na podstawie otwartych danych Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA). Zawiera ona wszystkie analityczne wyniki kontroli pozostałości pestycydów, leków weterynaryjnych i zanieczyszczeń chemicznych w żywności od roku 2000 do 2024.

Zakres i skala danych

CHEFS konsoliduje ogromną ilość informacji: około 392 milionów wyników analitycznych pochodzących z ponad 15,2 miliona próbek różnych produktów spożywczych. Dane te obejmują ponad 4 tysiące unikalnych produktów (zidentyfikowanych za pomocą specjalnych kodów ID) oraz 3180 różnych substancji (chemicznych zanieczyszczeń, pestycydów i pozostałości leków). Trzy główne grupy zagrożeń ujęte w bazie to:

• Pestycydy – pozostałości środków ochrony roślin stosowanych w uprawach,

• Zanieczyszczenia chemiczne – m.in. metale ciężkie (np. ołów, kadm), mykotoksyny, dioksyny i inne zanieczyszczenia niepożądane w żywności.

• Pozostałości leków weterynaryjnych (VMPR) – substancje pochodzące z leczenia zwierząt, które mogą trafić do produktów odzwierzęcych.

Wszystkie dane pochodzą z rocznych raportów krajowych i zostały ujednolicone w spójny format, co ułatwia ich dostęp i analizę na poziomie całej Unii Europejskiej.

Główne grupy produktów

Dane CHEFS obejmują szerokie spektrum produktów spożywczych. Do najważniejszych kategorii należą owoce, warzywa, zboża i pasze, mięso, ryby, mleko i przetwory mleczne oraz grupa mieszana ‘inne’ (np. dziczyzna, kategorie ogólne). Analiza bazy pozwala dostrzec kilka interesujących trendów:

• Owoce – to około 40,6% wszystkich analiz pozostałości pestycydów (najczęściej badane produkty w tej grupie).

• Pasze i zboża – wykazują najwyższy odsetek przekroczeń limitów dla pestycydów (0,05% próbek ponad dopuszczalny poziom), ze względu na koncentrację zanieczyszczeń w składnikach paszowych.

• Mięso i tkanki zwierzęce – najwięcej analiz dotyczy pozostałości leków weterynaryjnych i zanieczyszczeń chemicznych (łącznie ~16,7% wszystkich analiz z grupy VMPR).

• Mleko i przetwory mleczne – wyróżniają się największym odsetkiem niezgodności w grupie zanieczyszczeń chemicznych (ok. 1,8% wyników przekroczyło limity).

• Kategoria „Inne” – zbiór różnorodnych lub rzadziej monitorowanych produktów, w którym najwyższy był odsetek niezgodności dla pozostałości leków weterynaryjnych (ok. 1,04%).

Każda kategoria produktu jest powiązana z badanymi substancjami i wynikami analiz, co pozwala na szczegółową ocenę, jakie produkty i składniki występują najczęściej w monitoringu oraz które z nich najczęściej przekraczają normy bezpieczeństwa.

Różnice między krajami UE

CHEFS umożliwia porównanie danych między krajami członkowskimi. Najwięcej analiz przeprowadzono w Niemczech – stanowią one około 32% wszystkich wpisów w bazie (ponad 92 mln). Na kolejnych miejscach są Francja (12%) i Włochy (6%). Kraje te odpowiadają też za największą część wykrytych niezgodności, choć ich odsetki są relatywnie niskie. Na przykład w Niemczech tylko około 0,2% wyników dla zanieczyszczeń chemicznych przekroczyło limity oraz 0,01–0,02% dla pestycydów i VMPR.

Z drugiej strony, w niektórych mniejszych krajach odsetek niezgodności jest wyższy. Irlandia zanotowała najwyższy udział wyników ponad limit dla zanieczyszczeń chemicznych (ok. 7,6%) oraz VMPR (0,61%). Bułgaria wyróżniła się największym odsetkiem niezgodności dla pestycydów (0,10%). Część tych różnic wynika ze strategii pobierania próbek. W niektórych krajach stosuje się losowy pobór próbek, natomiast inne koncentrują się na próbkach z grup uznawanych za bardziej ryzykowne. Takie różnice metodologiczne należy uwzględniać przy porównaniach między państwami.

Trendy w latach 2000–2024

Analiza danych CHEFS obejmuje lata 2000–2024 i pozwala prześledzić ewolucję systemu monitoringu bezpieczeństwa żywności w Europie. Najdłużej gromadzone są dane dotyczące zanieczyszczeń chemicznych, takich jak metale ciężkie i mykotoksyny – ich rejestracja rozpoczęła się już w 2000 roku. Kolejnym etapem było systematyczne włączanie pozostałości pestycydów, które zaczęto raportować na większą skalę od około 2010 roku, a od 2016 roku do bazy zaczęto wprowadzać również dane o pozostałościach leków weterynaryjnych.

Widoczny jest wyraźny trend wzrostowy w liczbie raportowanych analiz. Po 2016 roku, kiedy monitoring objął już wszystkie trzy główne kategorie zagrożeń, liczba wyników rosła szczególnie dynamicznie. Ogólnie liczba badań laboratoryjnych w bazie systematycznie zwiększała się w całym badanym okresie, z wyraźnym spadkiem jedynie w latach 2020–2021, co było związane z ograniczeniami wywołanymi pandemią COVID-19.

Pod względem zgodności z przepisami największy odsetek wyników powyżej dopuszczalnych limitów odnotowano w 2017 roku (0,093% wszystkich wyników). W kolejnych latach wskaźniki niezgodności były już niższe i bardziej stabilne. Warto zauważyć, że struktura próbkowania również zmieniała się w czasie – udział próbkowania losowego wzrósł w pierwszych latach funkcjonowania systemu, natomiast w ostatniej dekadzie coraz częściej stosowano podejście oparte na ryzyku, pozwalające lepiej ukierunkować kontrole.

Analiza trendów pokazuje także, że poprawie ulega jakość metadanych. Między 2017 a 2024 rokiem odsetek próbek o nieznanym pochodzeniu zmniejszył się dziesięciokrotnie, co zwiększa przydatność danych do analiz porównawczych i wspiera możliwości ich powiązania z czynnikami zewnętrznymi, takimi jak zmiany klimatyczne czy przepisy prawne.

Perspektywy rozwoju i zastosowania bazy

CHEFS ma duży potencjał wykraczający poza opis stanu bezpieczeństwa żywności. Zespół pracujący nad bazą wskazuje kilka kierunków jej rozwoju:

• Integracja z danymi klimatycznymi i innymi źródłami – połączenie CHEFS z danymi o warunkach pogodowych (temperaturze, wilgotności) oraz informacjami ekonomicznymi czy legislacyjnymi może pomóc w badaniu przyczyn zmian w występowaniu zanieczyszczeń. Na przykład możliwa będzie analiza związku między warunkami klimatycznymi a pojawianiem się określonych toksyn w plonach.

• Łączenie z globalnymi rejestrami bezpieczeństwa – powiązanie CHEFS z innymi systemami (np. europejskim systemem RASFF czy bazami spoza UE) umożliwić ma porównania międzynarodowe i wzmocni globalne monitorowanie zagrożeń w żywności.

• Wykorzystanie sztucznej inteligencji (AI) – duża objętość i bogactwo danych w CHEFS stanowią świetną bazę do stosowania algorytmów uczenia maszynowego. Modele predykcyjne mogą prognozować występowanie zagrożeń, wykrywać anomalie lub optymalizować strategie poboru próbek (np. wskazywać, które produkty lub regiony wymagają zwiększonej kontroli). Już dziś pokazywane są przykłady użycia uczenia maszynowego do przewidywania zanieczyszczeń (np. sieci neuronowe do prognozowania poziomów mykotoksyn w uprawach). Baza CHEFS umożliwi rozwój takich narzędzi na skalę europejską.

• Zwiększenie szczegółowości danych o pochodzeniu próbek – poprawa informacji na temat kraju (lub regionu) pochodzenia próbki i precyzyjnej daty poboru zwiększy użyteczność bazy. Dzięki temu możliwa będzie lepsza analiza czynników wpływających na zanieczyszczenia (np. sezonowości) oraz dokładniejsze śledzenie łańcucha „od pola do stołu”.

Dzięki integracji i ujednoliceniu danych CHEFS stanowi cenne narzędzie dla ekspertów ds. bezpieczeństwa żywności. Umożliwia szybki przegląd trendów monitoringu, wskazanie produktów o najwyższym ryzyku oraz obszarów wymagających uwagi ze strony regulatorów. W przyszłości baza ta może się stać fundamentem zaawansowanych systemów wczesnego ostrzegania oraz wsparcia decyzji związanych z polityką żywnościową i ochroną zdrowia publicznego.

Źródło: Baza danych CHEFS, Food safety trends across Europe: insights from the 392-million-entry CompreHensive European Food Safety (CHEFS) database