Botulizm we Francji: ostatnie ogniska i dane epidemiologiczne z lat 2018–2024

W lipcu 2025 r. w regionie Cholet (departament Maine-et-Loire, Pays de la Loire) doszło do kilku ciężkich zachorowań na botulizm. ARS Pays de la Loire poinformowała, że w okresie 7–14 lipca hospitalizowano 6 osób z objawami ciężkiego zatrucia jadem kiełbasianym. Dochodzenie epidemiologiczne wykazało, iż wszyscy chorzy spożywali marchewki zakonserwowane w słoikach. Skażone przetwory pochodziły z prywatnej partii (przygotowane na własny użytek), nie były dostępne komercyjnie. Służby sanitarne objęły nadzorem członków rodziny i znajomych osób chorych, aby ustalić, kto mógł spożyć skażone przetwory, oraz zaleciły im monitorowanie stanu zdrowia. Równocześnie przypomniano zasady bezpiecznego postępowania z domowymi konserwami. ARS zaleciła, aby każdy produkt w słoiku lub puszce, który budzi wątpliwości – np. ma nietypowy zapach, zmieniony kolor, brak charakterystycznego odgłosu przy otwieraniu lub wybrzuszoną pokrywkę – został natychmiast wyrzucony i absolutnie nie spożywany. Botulizm wymaga natychmiastowego leczenia szpitalnego; u chorych z Cholet zastosowano terapię surowicą antytoksynową i opiekę intensywną. W jednym przypadku doszło niestety do zgonu – media doniosły o śmierci 78-letniej pacjentki, jednak brak oficjalnego komunikatu ARS w tej sprawie.

Ognisko w restauracji w Bordeaux (wrzesień 2023)

We wrześniu 2023 r. – w trakcie wzmożonego ruchu turystycznego związanego z Pucharem Świata w Rugby – doszło do nietypowego ogniska botulizmu w Bordeaux, obejmującego 10 osób. Wszystkie przypadki powiązano ze spożyciem domowych konserw z sardynkami, przygotowanych przez restauratora i podawanych w lokalnej restauracji. Dochodzenie wykazało uchybienia w technice sterylizacji słoików z sardynkami, co sprzyjało przetrwaniu C. botulinum. Poszkodowani to głównie zagraniczni turyści (odnotowano osoby aż 7 różnych narodowości), co spowodowało uruchomienie alarmu międzynarodowego w celu sprawnego ich zidentyfikowania i objęcia opieką. Objawy chorych obejmowały typowe dla botulizmu dolegliwości neurologiczne i gastryczne – część pacjentów miała zaburzenia widzenia, opadanie powiek, osłabienie mięśni, nudności – a stan wielu wymagał intensywnej terapii (antytoksyna, wspomaganie oddechu). Niestety, jedna osoba zmarła. W odpowiedzi na incydent ARS Nouvelle-Aquitaine, przy współpracy z inspekcją sanitarną i weterynaryjną, podjęła natychmiastowe działania: zabezpieczono wszystkie podejrzane słoiki z sardynkami w restauracji i przesłano próbki do Instytutu Pasteura w celu analizy toksyn. Wydano także zalecenie wstrzymania serwowania w lokalu jakichkolwiek posiłków mogących stanowić ryzyko botulizmu – do odwołania restauracja mogła podawać jedynie wino i dania niezwiązane z konserwami. O ognisku powiadomiono lekarzy (m.in. sieć SOS Médecins) i okoliczne szpitale, prosząc o wzmożoną czujność na pacjentów z objawami zatrucia jadem kiełbasianym. W ciągu kolejnych dni potwierdzono, że przyczyną był toksynotwórczy szczep C. botulinum typu B, a źródłem – feralne słoiki z sardynkami serwowane w restauracji.

Ognisko rodzinne w Indre-et-Loire (wrzesień 2024)

We wrześniu 2024 r. w departamencie Indre-et-Loire potwierdzono pięć przypadków botulizmu wśród członków jednej rodziny, którzy spożyli rzemieślnicze pesto z czosnku niedźwiedziego. Wszyscy chorzy zostali przyjęci na oddział intensywnej terapii z ciężkimi objawami neurologicznymi. Dochodzenie sanitarne wykazało, że produkt nie przeszedł prawidłowej sterylizacji, co umożliwiło rozwój Clostridium botulinum. Władze zdecydowały o natychmiastowym wycofaniu wszystkich partii pesto z obrotu oraz opublikowały ostrzeżenie dla konsumentów, zalecając jego niespożywanie i utylizację bez otwierania opakowania.

Sytuacja epidemiologiczna we Francji (2018–2024)

Zgodnie z raportem Santé publique France, w latach 2018–2024 we Francji odnotowano łącznie 74 ogniska botulizmu obejmujące 122 przypadki, z czego 107 osób wymagało hospitalizacji, a jedna zmarła. Większość zdarzeń miała charakter pokarmowy, natomiast odnotowano także przypadki botulizmu przyrannego, niemowlęcego oraz jatrogennego, związanego z podaniem toksyny botulinowej w celach estetycznych. Liczba ognisk w poszczególnych latach wahała się od 7 w 2021 r. do 15 w 2019 r., a liczba przypadków od 9 w 2021 r. do 31 w 2024 r. Najwięcej zachorowań w ostatnim roku wiązało się z kilkoma większymi ogniskami, w tym zatruciami pesto i botulizmem jatrogennym.

Analiza danych pokazuje, że głównym źródłem zakażeń były domowe przetwory – odpowiadały one za 20 ognisk. Kolejne miejsca zajmowały produkty przetworzone (7 ognisk), żywność rzemieślnicza (6 ognisk), żywność spożywana za granicą (5 ognisk), przeterminowane produkty (3 ogniska) oraz posiłki w restauracjach (3 ogniska). W części przypadków nie udało się jednoznacznie ustalić źródła skażenia.

W 97 potwierdzonych przypadkach botulizmu pokarmowego mediana wieku wynosiła 40 lat (zakres: <1 – 81 lat). Aż 85% pacjentów wymagało hospitalizacji, a 35% potrzebowało wsparcia oddechowego. Najczęściej zgłaszanymi objawami były zaburzenia widzenia, porażenia mięśni oraz dolegliwości ze strony układu pokarmowego. W izolowanych szczepach najczęściej stwierdzano toksynę typu B, rzadziej typu A, a w jednym przypadku – typu E.

Źródła zatruć i skażona żywność (2018–2024)

Analiza danych z lat 2018–2024 pokazuje, że zdecydowana większość ognisk botulizmu we Francji była związana ze spożyciem skażonej żywności, a dominującą rolę odgrywały domowe przetwory. Odpowiadały one za 20 ognisk, głównie z udziałem warzyw, mięs i ryb przygotowywanych w warunkach niespełniających wymogów prawidłowej sterylizacji. W przypadku wekowania w warunkach beztlenowych nawet niewielkie uchybienia w czasie obróbki cieplnej czy temperaturze mogą umożliwić przetrwanie Clostridium botulinum i wytworzenie toksyny. Tego typu produkty często pochodzą z rodzinnych zapasów i nie podlegają żadnej kontroli jakości, co czyni je szczególnie ryzykownymi.

Na drugim miejscu pod względem częstości znalazły się produkty przetworzone – siedem ognisk dotyczyło żywności pochodzącej z przemysłowej produkcji, w tym przypadków związanych z niewłaściwym przechowywaniem lub spożyciem po upływie terminu przydatności. Choć takie sytuacje są rzadkie, pokazują, że nawet żywność fabrycznie wytworzona może stać się źródłem botulizmu w przypadku błędów na etapie dystrybucji, przechowywania czy użytkowania przez konsumenta.

Żywność wytwarzana w sposób rzemieślniczy odpowiadała za sześć ognisk. Były to m.in. wyroby sprzedawane na targach i festynach, a także produkty oferowane przez małych, lokalnych producentów. W wielu przypadkach dochodzenia wykazywały brak dostatecznej obróbki cieplnej lub użycie metod tradycyjnych, które nie gwarantują eliminacji przetrwalników bakterii.

Pięć ognisk wiązało się z żywnością spożytą za granicą lub przywiezioną z innych krajów, najczęściej w ramach turystyki lub zakupów od zagranicznych dostawców. Zdarzenia te wymagały współpracy międzynarodowej i szybkiego przekazywania informacji w ramach systemów wczesnego ostrzegania o zagrożeniach.

Trzy ogniska zostały spowodowane przez produkty przeterminowane, które po długim przechowywaniu w warunkach sprzyjających rozwojowi bakterii stały się źródłem toksyny botulinowej. Kolejne trzy ogniska miały miejsce w restauracjach, często w związku z serwowaniem posiłków przygotowanych z użyciem domowych lub rzemieślniczych konserw.

Charakterystyka kliniczna przypadków

Botulizm jest ostrą chorobą neurologiczną, w której objawy zwykle pojawiają się od 12 do 72 godzin po spożyciu skażonej żywności. Najczęściej obserwuje się zaburzenia widzenia, opadanie powiek, suchość w ustach, trudności w mowie i połykaniu oraz postępujące osłabienie mięśni, mogące prowadzić do niewydolności oddechowej.

W latach 2018–2024 hospitalizacji wymagało 85% chorych z botulizmem pokarmowym, a 35% potrzebowało wsparcia oddechowego. Dominującym czynnikiem etiologicznym była toksyna typu B, rzadziej typu A, a sporadycznie typu E. Mimo ciężkiego przebiegu, większość pacjentów powracała do zdrowia przy szybkim wdrożeniu leczenia antytoksyną i opieki intensywnej.

W części przypadków – mimo przeprowadzenia szczegółowych dochodzeń – nie udało się jednoznacznie wskazać źródła skażenia. Tego typu sytuacje pokazują, jak trudno jest czasem odtworzyć pełen łańcuch żywnościowy i zebrać materiał do badań laboratoryjnych.

Wnioski z tego okresu jasno wskazują na konieczność dalszej edukacji zarówno konsumentów, jak i producentów w zakresie bezpiecznych praktyk przygotowywania, sterylizacji i przechowywania żywności. Szczególną uwagę należy zwracać na kontrolę temperatury i czasu obróbki cieplnej w produktach zamkniętych hermetycznie, a także na eliminowanie z obrotu produktów budzących jakiekolwiek wątpliwości co do jakości.

Podsumowanie

Ostatnie ogniska botulizmu we Francji potwierdzają, że mimo rzadkiego występowania choroba ta wymaga stałej czujności służb sanitarnych. Wnioski z dochodzeń wskazują na potrzebę wzmocnienia nadzoru nad produkcją żywności w małej skali oraz dalszej edukacji w zakresie prawidłowej sterylizacji i przechowywania produktów wysokiego ryzyka.

​Źródło: ARS (1) (2),  Sante publique France