Co to za bakterie i skąd się wzięła ich nazwa?

Bakterie Legionella występują naturalnie w środowisku wodnym i mogą zanieczyszczać systemy wodociągowe, zwłaszcza rurociągi, studnie, zbiorniki i baseny. Nie wszystkie gatunki Legionella są niebezpieczne dla ludzi. Za większość epidemii na świecie odpowiedzialny jest serotyp Legionella pneumophila. Po raz pierwszy bakteria ta została zidentyfikowana w lipcu 1976 roku w Filadelfii w USA. W tym czasie w mieście odbyło się spotkanie weteranów Legionu Amerykańskiego. Uczestnicy spotkania zamieszkali w tym samym hotelu. 221 z 4400 zachorowało na ostre zapalenie płuc, a spośród nich 34 zmarło. W związku z powyższym tajemniczą, nieznaną wcześniej bakterię nazwano Legionella, zaś zapalenie płuc wywołane przez nią zostało nazwane „legionelozą” - chorobą legionistów, w celu upamiętnienia zmarłych. Za rozprzestrzenianie się nieznanej wcześniej bakterii nazwanej Legionella  został podejrzany system klimatyzacji hotelu, w którym przebywali weterani. Jest to perfekcyjna ilustracja interakcji pomiędzy czynnikiem zakaźnym Legionella pneumophila, mikroorganizmem hydrofilnym, a podatnym na zakażenie układem oddechowym weteranów (palacze, wiek powyżej 50 lat) i środowiskiem - systemem klimatyzacji ze stagnacją wody (proliferacja Legionelli i emisja aerozoli). Nie zawsze Legionella wywołuje tak ostre objawy. W niektórych przepadkach przebiega w postaci samoograniczającej łagodnej choroby grypopodobnej nazwanej gorączką Pontiac.

Dlaczego w Europie odnotowuje się tak wiele przypadków legionelozy?

W ostatnich latach znacznie poprawiło się zarządzenie ryzykiem i ograniczanie rozwoju Legionella w systemach wodnych. Dodatkowo polepszył się nadzór epidemiologiczny nad legionelozą. Jednak nadal ta choroba nie jest właściwie diagnozowana oraz nie wszystkie przypadki są właściwie raportowane. Najnowsze dane dotyczące zachorowań na legionelozę znajdują się w raporcie epidemiologicznym za rok 2021 opracowanym przez ECDC -  Europejskie Centrum Zapobiegania i Kontroli Chorób. ECDC raportuje w 2021 r. 10 723 przypadków, zaś w 2022 r. – 11452 przypadków legionelozy w Europejskim Obszarze Gospodarczym, z  czego 75 % przypadków pochodzi z Włoch, Francji, Hiszpanii i Niemiec. Liczba ta cały czas rośnie, co może być wynikiem udoskonalenia systemów monitorowania, ale również może wynikać ze:

- starzenia się społeczeństwa,

- wzrostu częstotliwości podróży,

- zmian klimatycznych (ocieplenia klimatu).

Szczególnie ten ostatni czynnik, czyli ocieplenie klimatu,  jak również w okresie letnim częste występowanie burz i wysokich temperatur tworzą środowisko sprzyjające rozwojowi bakterii, a jednocześnie dodatkowo zwiększają wykorzystanie systemów klimatyzacyjnych, w których może namnażać się Legionella. Również w Polsce, szczególnie w okresach letnich,  obserwujemy zwiększającą się liczbę zachorowań na legionelozę, która może wynikać z wysokich temperatur w lecie, coraz bardziej powszechnego stosowania systemów klimatyzacyjnych oraz lepszej diagnostyki.

Podstawy prawne

Wytyczne dotyczące zwalczania legionelozy zostały wydane przez WHO – Światową Organizację Zdrowia – na poziomie ogólnoświatowym oraz przez EWGLI (European Working Group for Legionella Infections)  - na poziome europejskim, a także na poziomach krajowych przez każde państwo. W Polsce legioneloza jest wpisana jako choroba zakaźna w Ustawie z dnia 5 grudnia 2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi. Natomiast bakterie Legionella są  patogennym czynnikiem biologicznym, który należy monitorować i właściwie nim zarządzać w szczególnych miejscach pracy zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Zdrowia z dnia 22 kwietnia 2005 r. w sprawie szkodliwych czynników biologicznych dla zdrowia w środowisku pracy oraz ochrony zdrowia pracowników zawodowo narażonych na te czynniki. Wytyczne dotyczące badania wody w zakresie Legionella zawierają następujące akty prawne -  Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2017 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi oraz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 listopada 2015 r. w sprawie wymagań, jakim powinna odpowiadać woda na pływalniach. 

Miejsca występowania i znaczenie badań laboratoryjnych

Legionelozę wykrywa się zwłaszcza w obiektach zbiorowego zamieszkania takich jak hotele, internaty, akademiki, statki wycieczkowe, sanatoria, baseny, szpitale, domy pomocy społecznej. Są to obiekty bardzo dużego ryzyka, w związku z powyższym muszą być poddawane regularnym kontrolom.

W raporcie ECDC podkreślono, że regularne i odpowiednie badanie wody przeznaczonej do spożycia i wody użytkowej ma decydujące znaczenie dla zapobiegania i zwalczania legionelozy. Mérieux NutriSciences wykonuje badania Legionella akredytowaną metodą zgodną z ISO 11731:2017. Badanie wykonuje się w wodzie wodociągowej i basenowej. W celu oceny ryzyka tworzenia się biofilmów w zbiornikach, kranach, odpływach, systemach klimatyzacyjnych, wieżach chłodniczych  oprócz badania wody można wykonać wymazy. W przypadku analizy w wodzie jest ona wykonywana metodą akredytowaną, a wynik jest podawany ilościowo.  Właściwie pobieranie próbki wody, niezwykle istotne w tym przypadku jest również akredytowane i wykonywane przez upoważnionych pracowników Mérieux NutriSciences.

Czekają nas zmiany

W momencie wdrożenia do prawa krajowego wytycznych zawartych w Dyrektywie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/2184 z dnia 16 grudnia 2020 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi obowiązkowa będzie ocena potencjalnego ryzyka związanego z wewnętrznymi systemami wodociągowymi stwarzanymi między innymi przez bakterie Legionella. Ocena taka będzie musiała  podlegać regularnym przeglądom, między innymi w odpowiedzi na zagrożenia ze strony ekstremalnych zjawisk pogodowych związanych ze zmianą klimatu, znane zmiany działalności człowieka w obszarze poboru wody lub incydenty związane ze źródłami zaopatrzenia w wodę. Podejście oparte na ryzyku powinno zapewniać stałą wymianę informacji między właściwymi organami i dostawcami wody. Ocena ryzyka w wewnętrznych systemach wodociągowych powinna zatem obejmować między innymi monitorowanie głównie zidentyfikowanych przez państwa członkowskie obiektów priorytetowych, takich jak szpitale, placówki opieki zdrowotnej, domy opieki, placówki opieki nad dziećmi, szkoły, placówki oświatowe, obiekty zakwaterowania, restauracje, bary, ośrodki sportowe i centra handlowe, obiekty wypoczynkowe, rekreacyjne i wystawowe, zakłady karne i kempingi, oraz na ocenie ryzyka związanego z wewnętrznymi systemami wodociągowymi i powiązanymi z nimi produktami i materiałami. Dlatego tak istotne są badania monitoringowe Legionella w celu identyfikacji tego drobnoustroju oraz zbierania niezbędnych danych do przeprowadzenia w przyszłości analizy ryzyka, jak również w celu zapobiegania namnażania tej bakterii i wybuchu lokalnych ognisk zachorowania lub nawet epidemii.