Marnowanie żywności i zapobieganie powstawaniu odpadów w Polsce – raport EEA

W 2024 roku Europejska Agencja Środowiska (EEA) opublikowała zestawienie działań państw członkowskich Unii Europejskiej na rzecz zapobiegania powstawaniu odpadów. Polska, podobnie jak inne kraje UE, została zobowiązana do realizacji krajowego programu zapobiegania odpadom. Dokument EEA zawiera szczegółową analizę postępów Polski w tym zakresie, ze szczególnym uwzględnieniem danych o marnowaniu żywności, a także zakresu i efektywności wdrażanych działań.

Odpady komunalne i całkowite – aktualny obraz

W 2022 roku przeciętny mieszkaniec Polski wytworzył 364 kg odpadów komunalnych, co wciąż pozostaje poniżej średniej unijnej (513 kg). Po względnej stabilizacji w latach 2005–2012, poziom odpadów zaczął ponownie rosnąć – z wyraźnym skokiem po 2014 roku. Wprawdzie w 2014 roku odnotowano spadek do 272 kg na osobę, ale był on wynikiem zmiany metodologii zbierania danych, a nie realnego ograniczenia ilości odpadów.

W odniesieniu do całkowitej masy odpadów (z wyłączeniem odpadów mineralnych), ich poziom rósł do 2018 roku, spadł w 2020 roku (co przypisano pandemii COVID-19), a następnie ponownie wzrósł w 2022. Mimo wzrostu gospodarczego i stabilnej liczby ludności od 2016 roku zauważalny jest tzw. „decoupling” – rozdzielenie wzrostu gospodarczego od tempa wzrostu ilości odpadów.

Całkowita ilość wytwarzanych odpadów (z wyłączeniem głównych odpadów mineralnych), PKB i liczba ludności w Polsce w latach 2010–2022 (2010 = 100).

Wykres przedstawia wzrost całkowitej ilości odpadów (bez odpadów mineralnych) na tle zmian PKB i liczby ludności. Od 2016 roku zauważalny jest tzw. efekt rozdzielenia (decoupling), czyli wzrost gospodarczy przy względnej stabilizacji lub spadku ilości odpadów.

Skala marnowania żywności w Polsce

W 2020 roku w Polsce zmarnowano łącznie 4,5 mln ton żywności. Największe straty występują w gospodarstwach domowych – 2,28 mln ton, co stanowi ponad 50% całkowitych strat. Znaczne ilości odpadów powstają także podczas przetwarzania i produkcji (0,79 mln ton), na etapie produkcji pierwotnej (0,67 mln ton), w handlu (0,51 mln ton) oraz w gastronomii (0,25 mln ton).

W celu poprawy jakości danych i wdrożenia unijnych obowiązków raportowania, w Polsce realizowany jest projekt Instytutu Ochrony Środowiska – PIB, którego celem jest opracowanie metod zbierania danych o marnowaniu żywności w cyklu czteroletnim (2020–2023). Obowiązek raportowania masy i rodzaju marnowanej żywności został nałożony na wytwórców odpadów objętych ewidencją.

Cele krajowe w zakresie zapobiegania odpadom

W ramach polityki odpadowej Polska wdraża zintegrowany program zapobiegania powstawaniu odpadów, który stanowi załącznik do krajowego planu gospodarki odpadami do 2028 roku. Jego celem nie jest jedynie ograniczenie ilości odpadów, ale także minimalizacja ich wpływu na środowisko i promocja gospodarki o obiegu zamkniętym.

Główne cele:

• ograniczenie masy odpadów w sektorze górniczym i energetycznym,

• oddzielenie wzrostu gospodarczego od ilości generowanych odpadów,

• zmniejszenie ilości odpadów opakowaniowych,

• zwiększenie udziału produktów oznakowanych ekoetykietą,

• rozwój infrastruktury ponownego użycia (PSZOK z punktami naprawy i re-use),

• wzrost masy sprzętu elektronicznego, pojazdów i części przekazanych do ponownego użycia.

Cele w zakresie marnowania żywności:

• redukcja strat na wszystkich etapach łańcucha dostaw,

• ograniczenie strat w gastronomii przez kontrolę porcji i edukację,

• zwiększenie świadomości społecznej w zakresie marnowania żywności,

• poprawa systemu przekazywania żywności z kończącym się terminem do osób potrzebujących,

• optymalizacja procesów w przemyśle spożywczym.

Wdrażane środki zapobiegania powstawaniu odpadów

Polska strategia ograniczania powstawania odpadów obejmuje szeroki wachlarz działań edukacyjnych, legislacyjnych i organizacyjnych, które mają na celu zarówno zwiększenie świadomości społecznej, jak i wdrażanie konkretnych rozwiązań systemowych. Istotnym filarem tych działań jest edukacja i budowanie postaw proekologicznych wśród obywateli. Prowadzone są kampanie społeczne promujące hierarchię postępowania z odpadami, które kładą nacisk na zapobieganie powstawaniu odpadów i zrównoważony styl życia. Tematyka ta została również wprowadzona do programów nauczania w szkołach zawodowych, a do placówek edukacyjnych kierowane są specjalnie opracowane materiały dydaktyczne. Uzupełnieniem tych działań są coroczne badania świadomości społecznej oraz szkolenia dla instytucji publicznych, których celem jest włączenie kryteriów środowiskowych do procedur zakupowych i zamówień publicznych.

Duży nacisk kładzie się także na rozwój systemów umożliwiających ponowne użycie i naprawę produktów. Promowane są inicjatywy wspierające przedłużanie życia sprzętu elektronicznego, mebli, odzieży czy materiałów budowlanych. W tym celu rozwijana jest infrastruktura punktów naprawy przy gminnych Punktach Selektywnej Zbiórki Odpadów Komunalnych (PSZOK), a dla przedsiębiorców tworzone są katalogi dobrych praktyk w zakresie ograniczania odpadów. Dodatkowo, z krajowych funduszy ochrony środowiska możliwe jest finansowanie projektów związanych z wdrażaniem lokalnych systemów re-use.

W obszarze gospodarki żywnością wdrożono rozwiązania legislacyjne, takie jak ustawa z 2019 roku, nakładająca na duże sklepy obowiązek przekazywania niesprzedanej, ale nadającej się do spożycia żywności organizacjom pomocowym. Uzupełnieniem przepisów są liczne kampanie edukacyjne, m.in. „Jedz bez wyrzutów”, „Ratujmy samotne banany” czy „Nie marnuję, pakuję”, które promują odpowiedzialne zakupy i wykorzystywanie nadwyżek. Coraz większą rolę odgrywają również narzędzia cyfrowe – aplikacje i platformy takie jak Too Good To Go czy Food Cloud umożliwiają konsumentom i firmom przekazywanie żywności zamiast jej wyrzucania. Innowacyjne rozwiązania technologiczne pojawiają się także w przemyśle, czego przykładem jest projekt PrO4Bake, mający na celu ograniczenie strat pieczywa w piekarniach. Istotną rolę odgrywa także System MOST – wspólna inicjatywa Banków Żywności i SGGW, ułatwiająca redystrybucję nadwyżek żywności. W miastach i mniejszych miejscowościach coraz częściej funkcjonują lodówki społeczne i sklepy społeczne, w których produkty o krótkim terminie ważności są udostępniane osobom potrzebującym.

Program przewiduje również działania w zakresie eko-projektowania i innowacji, zakładające m.in. promowanie rozwiązań, które wydłużają cykl życia produktów, wspierają naprawialność i umożliwiają recykling trudnych materiałów, takich jak metale ziem rzadkich. Równolegle prowadzone są analizy dotyczące możliwości wprowadzenia oznaczeń środowiskowych dla produktów oraz zastępowania surowców krytycznych materiałami bardziej dostępnymi i przyjaznymi środowisku.

Nie pominięto także sektora rolnictwa i jego wpływu na powstawanie odpadów. Szczególną uwagę zwraca się na eliminację problematycznych odpadów pochodzących z działalności rolniczej, takich jak folia rolnicza, którą proponuje się zastąpić alternatywami biodegradowalnymi. To podejście wpisuje się w szerszy kontekst transformacji rolnictwa w kierunku gospodarki cyrkularnej.

Podsumowanie

Z opublikowanego przez Europejską Agencję Środowiska raportu wynika, że Polska systematycznie rozwija kompleksowe podejście do zapobiegania powstawaniu odpadów, w tym marnowaniu żywności. Analizowane działania obejmują zarówno wprowadzenie przepisów prawnych, jak i rozwój edukacji ekologicznej, inwestycje w infrastrukturę umożliwiającą ponowne użycie produktów, wdrażanie narzędzi cyfrowych, a także wspieranie innowacji w sektorze spożywczym i przemysłowym.

Szczególnie istotnym elementem polskiej strategii są inicjatywy ograniczające straty żywności na każdym etapie łańcucha dostaw – od produkcji, przez przetwórstwo i handel, aż po gospodarstwa domowe. Działania te pokazują, że problem marnowania żywności nie jest traktowany jedynie jako kwestia etyczna czy społeczna, ale również jako realne wyzwanie środowiskowe i ekonomiczne.

Choć fundamenty systemu zapobiegania odpadom są solidne, dalsze postępy będą zależne od kilku kluczowych czynników: sprawnego i regularnego monitorowania efektów podejmowanych działań, zabezpieczenia odpowiednich środków finansowych oraz utrzymania wysokiego poziomu zaangażowania ze strony wszystkich uczestników rynku – od producentów i przetwórców, przez dystrybutorów, aż po konsumentów. Tylko wspólne i konsekwentne działania mogą realnie przyczynić się do ograniczenia presji odpadowej i zbliżenia Polski do celów gospodarki cyrkularnej.

Raport dostępny jest pod tym linkiem

Źródło: European Environment Agency