Zafałszowania żywności (Food Fraud) – przegląd globalnych definicji

19.01.2022

Oszustwa związane z żywnością, zafałszowania żywności, przestępstwa związane z żywnością, integralność żywności, autentyczność żywności i podrabianie żywności to terminy powszechnie stosowane w odniesieniu do problemu, który istnieje od czasu komercjalizacji żywności.

Różnice w definicji terminu „zafałszowania żywności” i ich wpływ na bezpieczeństwo

Różnice w definicji terminu „zafałszowania żywności” mogą stanowić istotną przeszkodę w działaniach, które można podjąć, aby temu zapobiec, a także w możliwości podjęcia kroków prawnych przeciwko osobom, które dokonują zafałszowań. Niejasny zakres definicji może stanowić barierę dla handlu międzynarodowego i prowadzić do różnic w wymaganiach, niewłaściwego zastosowania kontroli, a w konsekwencji do przyjęcia zafałszowanych i szkodliwych produktów, co ma wpływ na zdrowie publiczne.

Identyfikacja głównych definicji związanych z zafałszowaniami żywności

Departament Środowiska, Żywności i Spraw Wiejskich (Defra), Agencja Standardów Żywności (FSA) i Szkocka Agencja Standardów Żywności (FSS) zleciły organizacji Food Authenticity Network za pośrednictwem LGC przeprowadzenie badania opublikowanej literatury, w celu zidentyfikowania głównych definicji związanych z fałszowaniem żywności i globalnymi działaniami normalizacyjnymi w tym obszarze. Celem tego projektu jest aktualizacja Food Authenticity Network o aktualne dane.

W ramach projektu zidentyfikowano:

Dziesięć powszechnie przytaczanych definicji zafałszowań żywności w literaturze naukowej,
Dziesięć powszechnie stosowanych definicji zafałszowań żywności zidentyfikowanych w literaturze nienaukowej,
Definicje ekonomicznie umotywowanego fałszerstwa (EMA), autentyczności żywności, integralności żywności i przestępczości żywnościowej,
Definicje jedenastu różnych rodzajów oszustw żywnościowych wraz z przykładami,
Pięć organizacji normalizacyjnych zaangażowanych obecnie w działania mające na celu standaryzację terminologii i metod badawczych.

Jaka jest spójność terminu „zafałszowania żywności” na świecie

Badanie literatury na potrzeby omawianego raportu ukazało, że zafałszowania żywności historycznie nie stanowiły kluczowego priorytetu dla prawodawstwa i egzekwowania przepisów w UE lub na poziomie krajowym (w Wielkiej Brytanii), co wyjaśnia, dlaczego obecnie nie są one bezpośrednio uwzględnione w prawie Unii Europejskiej, a zamiast tego pośrednio poprzez naruszenie ogólnego prawa żywnościowego. Ponadto, egzekwowanie zdarzeń związanych z zafałszowaniem żywności może być realizowane za pośrednictwem szczegółowych przepisów prawa żywnościowego, takich jak np. rozporządzenie (UE) nr 1169/2011 w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności. Podobna sytuacja ma miejsce w USA, gdzie historycznie również skupiano się na bezpieczeństwie żywności. Ustawa o modernizacji bezpieczeństwa żywności (Food Safety Modernization Act - FSMA) z 2011 r. wprowadziła nacisk na oszustwa żywnościowe w przypadku zagrożenia dla zdrowia publicznego. Niezależnie od wymogów FSMA, wszystkie rodzaje oszustw żywnościowych w odniesieniu do wszystkich produktów są bezsprzecznie nielegalne w USA na mocy ustawy Food Drug & Cosmetics Act z 1938 r.

Spójność definicji zafałszowań żywności jest istotna dla tworzenia prawodawstwa, polityki i wytycznych w celu rozwiązania problemu globalnego oszustwa. Rozważając globalne zastosowanie pojęć, często dokonuje się przeglądu Kodeksu Żywnościowego (Codex Alimentarius, sekcja 5.2). Kodeks zawiera definicję zanieczyszczenia, ale nie definicję oszustwa żywnościowego lub zafałszowania. Jednakże Codex zaczyna zajmować się tematem oszustw żywnościowych w swoich komitetach (CCFIC i CCEURO).

Ponadto, chociaż norma ISO 22000, dotycząca zarządzania bezpieczeństwem żywności stanowi, że obejmuje ona ryzyko związane z oszustwami żywnościowymi, sam termin nie został zdefiniowany. Podobnie w szeregu powiązanych norm ISO.

Grupa robocza Europejskiego Komitetu Normalizacyjnego pracuje obecnie nad standaryzacją definicji oszustw żywnościowych i terminów pokrewnych (CEN/TC 460/WG 1 - Concepts, Terms and Definitions).

Działania w zakresie zapobiegania oszustwom żywnościowym realizowane w ramach Global Food Safety Initiative mają szczególne zastosowanie, ponieważ stanowią podstawę dla większości najbardziej rozpowszechnionych na świecie systemów zarządzania bezpieczeństwem żywności, takich jak Brand Reputation Compliance Global Standards (BRCGS), Food Safety System Certification (FSSC), Safe Quality Food (SQF), International Featured Standard (IFS) i innych. GFSI posiada formalną i jasną definicję oraz zakres, które muszą być spełnione przez większość światowego handlu żywnością. Mimo że w wielu krajach istnieją stosowne przepisy, brak spójności w zakresie ostatecznej definicji pozostaje przeszkodą dla spójnego globalnego podejścia do egzekwowania przepisów dotyczących zafałszowań żywności oraz wdrażania metod łagodzących, mających na celu zapobieganie tym zjawiskom. Obecnie podejścia prawne do problemu zafałszowań żywności różnią się zarówno w poszczególnych krajach, jak i w poszczególnych regionach. Mimo to coraz częściej dochodzi do współpracy między agencjami regulacyjnymi w celu połączenia sił w walce z oszustwami żywnościowymi, na przykład w ramach operacji OPSON.

Najczęściej cytowane definicje zafałszowań żywności w literaturze naukowej

Według raportu źródłowego, najczęściej cytowana definicja zafałszowań żywności (food fraud) jest następująca: „Zafałszowanie żywności to zbiorczy termin obejmujący świadome i celowe zastępowanie, dodawanie, manipulowanie lub wprowadzanie w błąd w odniesieniu do żywności, składników żywności lub opakowań żywności: fałszywe lub wprowadzające w błąd oświadczenia dotyczące produktu, w celu osiągnięcia korzyści ekonomicznych” (Spink i Moyer, 2011).

Druga w kolejności definicja brzmi następująco: „Umyślne fałszowanie żywności w celu uzyskania korzyści finansowych” (Everstine, Spink i Kennedy, 2013).

Pozostałe definicje zafałszowań żywności uwzględnione w raporcie

W raporcie wyróżniono jeszcze 8 popularnych definicji z literatury naukowej oraz 10 definicji z innych źródeł (nienaukowych) z uwzględnieniem raportów rządowych, przewodników, standardów, systemów certyfikacji.

Najbardziej popularna definicja ze źródeł nienaukowych jest następująca: „Świadoma sprzedaż towarów, których termin przydatności do spożycia minął, celowe wprowadzanie w błąd w opisie żywności (np. produkty zastępowane tańszymi odpowiednikami - łosoś hodowlany sprzedawany jako dziki, ryż basmati fałszowany tańszymi odmianami), składanie fałszywych oświadczeń dotyczących źródła pochodzenia składników (tj. ich pochodzenia geograficznego, roślinnego lub zwierzęcego). Oszustwa żywnościowe mogą również dotyczyć sprzedaży mięsa zwierząt, które zostały skradzione i/lub nielegalnie ubite, a także dzikich zwierząt łownych, takich jak jelenie, które mogły zostać skłusowane” (Elliot, 2014).

Cytowane definicje zafałszowań żywności w odniesieniu do Ustawy o bezpieczeństwie żywności i żywienia

W Ustawie o bezpieczeństwie żywności i żywienia z 2006 r. zdefiniowany został „środek spożywczy zafałszowany”, czyli „środek spożywczy, którego skład lub inne właściwości zostały zmienione, a konsument nie został o tym poinformowany w sposób określony w przepisach rozporządzenia nr 1169/2011, albo środek spożywczy, w którym zostały wprowadzone zmiany mające na celu ukrycie jego rzeczywistego składu lub innych właściwości”. Należy podkreślić, że w definicji tej nie została uwzględniona celowość działania, więc produkt z przypadkową niezgodnością pomiędzy składem a deklaracją na opakowaniu może zostać sklasyfikowany w Polsce jako zafałszowany. Przykład ten pokazuje wprost różnice pomiędzy definicjami.

Definicje pojęć powiązanych z zafałszowaniami żywności

W raporcie przywołano kilka pokrewnych pojęć wraz z definicjami, które zostały wymienione poniżej.

Ekonomicznie umotywowane fałszerstwo jest terminem stosowanym zamiennie z zafałszowaniem żywności (Everstine, Spink i Kennedy, 2013), ale ostatnio używa się go do opisania podkategorii, w której motywem włączenia substancji fałszującej jest obniżenie kosztów produkcji.

Autentyczność żywności jest ogólnie definiowana w literaturze jako "autentyczność produktu spożywczego", przy czym "autentyczność" oznacza "zgodność między cechami produktu spożywczego a odpowiadającymi mu oświadczeniami o produkcie spożywczym".

Integralność żywności została zdefiniowana jako żywność, która jest "bezpieczna i o charakterze substancji oraz jakości oczekiwanej przez nabywcę. Uwzględnia także inne aspekty produkcji żywności, takie jak sposób jej pozyskiwania, zamawiania i dystrybucji oraz uczciwość wobec konsumentów w odniesieniu do tych elementów".

W istotnej literaturze przestępstwa związane z żywnością definiuje się ogólnie jako wszelkie formy przestępczości związanej z żywnością lub jako "poważne oszustwo żywnościowe".

Ponadto w raporcie uwzględniono 11 różnych rodzajów zafałszowań żywności wraz z przykładami oraz wyróżniono pięć organizacji normalizacyjnych, zaangażowanych obecnie w działania mające na celu standaryzację terminologii i metod badawczych.

Źródła

Zespół FoodFakty ustawicznie monitoruje rynek i wszystkie wykryte przypadki zafałszowań w EU oraz reszcie świata. Niezwłocznie rejestruje wszystkie produkty w bazie Probase360, a klienci bazy codziennie otrzymują alert z bieżacymi wycofaniami z rynku i mogą niezwłocznie podejmować działania prewencyjne i pogłębiać informacje o sytuacji w module analitycznym bazy.

Dowiedz się więcej o Strefie Managera i narzędziach Probase360

Wybierz obszar: Bezpieczeństwo żywności Food Fraud