Zmiany klimatu a bezpieczeństwo żywności

Zmiany klimatu stanowią poważne wyzwanie dla globalnego bezpieczeństwa żywności. Długotrwałe zmiany temperatury, wilgotności, wzorców opadów i częstotliwości występowania ekstremalnych zjawisk pogodowych mają już wpływ na praktyki rolne, produkcję roślinną i jakość odżywczą upraw żywności. Wrażliwość zarazków, potencjalnie wytwarzających toksyny mikroorganizmów i innych szkodników na czynniki klimatyczne sugeruje, że zmiany klimatu mogą wpłynąć na występowanie i intensywność niektórych chorób przenoszonych przez żywność. Zmieniające się warunki mogą również sprzyjać powstawaniu inwazyjnych gatunków obcych, szkodliwych dla zdrowia roślin i zwierząt. Powierzchniowe ocieplenie wody morskiej i zwiększony dopływ składników odżywczych prowadzi do nagromadzenia się glonów wytwarzających toksyny, które powodują powstawanie ognisk skażenia owoców morza.

Globalne wysiłki na rzecz ograniczenia emisji gazów cieplarnianych oraz działania regionalne mające na celu złagodzenie i dostosowanie do zmieniających się warunków klimatycznych będą miały wpływ na oceny EFSA dotyczące bezpieczeństwa żywności i pasz w odniesieniu do zdrowia ludzi i żywienia, zdrowia zwierząt i roślin oraz środowiska.

Naukowe oceny ryzyka i inne opinie naukowe EFSA obejmują szerokie spektrum sektorów związanych z łańcuchem żywnościowym. Na niektóre z tych obszarów wpływ ma zmiana klimatu, w szczególności na zdrowie roślin, zdrowie zwierząt, zagrożenia biologiczne i zanieczyszczenia.

Zdrowie roślin i zwierząt

Obcy gatunek - zwierzę, roślina lub mikroorganizm - to taki, który został wprowadzony w wyniku działalności człowieka na obszar, do którego nie mógł dotrzeć samodzielnie. Inwazyjne gatunki obce mogą stwarzać poważne problemy na nowych terenach, jak na przykład szkodniki w rolnictwie lub organizmy przenoszące choroby (wektory chorób) w hodowli zwierząt. Zmiany klimatyczne są jednym z kilku czynników (inne obejmują globalizację handlu, wzrost turystyki), które przyczyniają się do ich rozprzestrzeniania i mutacji.

Zmiany klimatyczne są uznanym czynnikiem sprzyjającym pojawianiu się nowych szkodników roślinnych i zwiększonym zagrożeniom ze strony znanych szkodników. W 2011 r. EFSA przeprowadziła sympozjum naukowe na temat interakcji między szkodnikami roślin i zmian globalnych, na którym przeanalizowano zmianę klimatu jako siłę napędową pojawiających się zagrożeń dla zdrowia roślin. Naukowcy odkryli dowody na to, że zmiany klimatyczne były czynnikiem przyczyniającym się do pojawienia się kilku nowych zagrożeń dla zdrowia roślinnych. Stwierdzono na przykład, że ślimak jabłkowy stanowi zagrożenie dla terenów podmokłych w południowej Europie, a ekstremalne zjawiska pogodowe i powodzie (pod wpływem zmian klimatu) zwiększają naturalne rozprzestrzenianie się tego szkodnika przez rzeki i kanały.

Nowe szkodniki mogą również pojawić się w związku z przemieszczaniem się związanych z klimatem organizmów przenoszących choroby (głównie owadów i ptaków). Na przykład w ocenie ryzyka z 2013 r. przeanalizowano zagrożenia stwarzane przez wirusy przenoszone na rośliny przez mączlika srebrzystego. Naukowcy EFSA skonstruowali modele predykcyjne na obszarze potencjalnego zasiedlenia i rozprzestrzeniania się w obecnych warunkach oraz scenariusz zmian klimatycznych o +2°C. Decydenci polityczni mogą wykorzystać te wyniki do określenia środków kontroli i adaptacji.

Nosiciele przenoszą również choroby i wirusy na zwierzęta, co ma szkodliwy wpływ na zwierzęta gospodarskie i dzikie. Muchówki z rodzaju Culicoides są nosicielami choroby niebieskiego języka, choroby wirusowej dotykającej owce, kozy, bydło i jelenie. Istnieją dowody na to, że w wyniku zwiększonej wilgotności i temperatury związanej z globalnym ociepleniem owady te przedostały się z Afryki do Europy Południowej. Przemieszczanie się krwiożerczych much, komarów i kleszczy jest odpowiedzialne za rozprzestrzenianie się choroby guzowatej skóry bydła z Bliskiego Wschodu na południowy wschód Europy. Temperatura i wilgotność są kluczowymi czynnikami wpływającymi na obfitość występowania tych wektorów i ryzyko ich dalszego rozprzestrzeniania się.

W pracach nad zdrowiem pszczół naukowcy z EFSA zainicjowali wysiłki mające na celu opracowanie modelu oceny ryzyka dla rodzin pszczół miodnych wynikającego z narażenia na pestycydy w różnych scenariuszach połączonych czynników stresogennych i stymulujących, w tym wpływu klimatu na pszczoły miodne. Model ten pomoże wyjaśnić względne znaczenie różnych czynników stresogennych, np. w jaki sposób wpływ danego pestycydu na zdrowie rodzin pszczelich zmienia się wraz ze zmianą klimatu. Gromadzeniu danych (w tym danych klimatycznych) towarzyszy opracowanie modelu.

Choroby

Przenoszenie infekcji lub chorób między zwierzętami i ludźmi ("choroby odzwierzęce") jest głównym źródłem zagrożeń dla bezpieczeństwa żywności. Czynniki środowiskowe, takie jak temperatura, opady deszczu, poziom wilgotności i gleba, mogą pomóc w zrozumieniu rozmieszczenia i przeżywalności bakterii takich jak Salmonella i Campylobacter. Obecność norowirusa w ostrygach pochodzących ze spływu ścieków spowodowanych silnymi opadami deszczu i powodziami może być również związana z rosnącą częstotliwością ekstremalnych zjawisk pogodowych związanych ze zmianami klimatu.

Zanieczyszczenia

Oceny EFSA dotyczące zanieczyszczeń środowiska obejmują kilka naturalnie występujących toksyn wytwarzanych przez grzyby i plankton. Wzrost obecności tych toksyn lub ich pojawianie się w nowych miejscach geograficznych było w niektórych przypadkach związane ze zmianą klimatu.

Niektóre gatunki grzybów wytwarzają substancje chemiczne zwane mykotoksynami, z których niektóre mogą być bardzo toksyczne. Mogą one wpływać na zdrowie zakażonych roślin i przedostawać się do łańcucha żywnościowego za pośrednictwem zanieczyszczonej żywności i pasz (zboża, rośliny strączkowe, orzechy). Temperatura i wilgotność są ważnymi czynnikami wpływającymi na wzrost grzybów, infekcji upraw i toksyczność mykotoksyn. Zmiany klimatyczne są uważane za czynnik wpływający na ostatnie zmiany w występowaniu mykotoksyn w Europie.

Na przykład aflatoksyny to rakotwórcze mykotoksyny wytwarzane przez dwa gatunki Aspergillus, grzyba występującego na obszarach o gorącym i wilgotnym klimacie. Rosnące temperatury i wilgotność związane ze zmianami klimatycznymi prawdopodobnie przyczyniły się do pojawienia się aflatoksyn w południowej Europie na początku lat 2000 i od tego czasu stale rozprzestrzeniają się na północ. W 2012 r. EFSA przyczyniła się do opracowania narzędzia do przewidywania produkcji i rozprzestrzeniania się aflatoksyn w kukurydzy, pszenicy i ryżu w różnych scenariuszach zmiany klimatu. Ponadto mykotoksyny często występują w przyrodzie w mieszankach, potencjalnie oddziałując na siebie i zwiększając ryzyko dla zwierząt i ludzi. Naukowcy EFSA wspierają badania mające na celu pomoc w opracowaniu elastycznych metod modelowania oceny ryzyka dla mieszanek mykotoksyn. Obejmuje to badanie wpływu zmiennych środowiskowych związanych ze zmianą klimatu (np. temperatury, ataku szkodników, dostępności składników odżywczych) na produkcję mykotoksyn i ich występowanie w żywności.

Zmienne klimatyczne mają również ogromny wpływ na obecność fitoplanktonu. Te mikroskopijne algi morskie i słodkowodne stanowią podstawę diety wielu ryb i innych organizmów morskich. Niektóre z nich mogą jednak być bardzo toksyczne i prowadzić do zatrucia owoców morza. Jedną z nich jest ciguatera, typowo występująca w obszarach tropikalnych. Od 2008 r. w Hiszpanii (Wyspy Kanaryjskie) i Portugalii (Madera) wystąpiło kilka ognisk zatrucia rybami ciguatera, a jego prawdopodobną przyczyną jest zmiana klimatu. EFSA wspiera partnerów krajowych, którzy gromadzą dane na temat czynników środowiskowych (wzrost temperatury, zwiększone zasolenie) mających wpływ na toksyczność ciguatery oraz opracowują modele przewidywania zakwitu, akumulacji w rybach i przyszłych ognisk przy użyciu różnych scenariuszy klimatycznych. Ponadto wzrost liczby rodzimych bakterii morskich, takich jak Vibrio, które mogą wytwarzać toksyny w mięczakach, może być spowodowany wzrostem poziomu wody morskiej i temperatury.

Bakterie sinicowe (Cyanobacteria) to naturalnie tworzące się bakterie, które zakwitają na powierzchniach wody słodkiej i morskiej. Posiadają one szereg właściwości odżywczych i są stosowane jako "naturalne" suplementy diety. Niektóre z nich mają jednak właściwości toksyczne, co do których oczekuje się, że będą się zwiększać z powodu globalnego ocieplenia i innych czynników środowiskowych, takich jak dostępność składników odżywczych.

Projekt CLEFSA

W 2018 r. EFSA uruchomiła projekt "Zmiany klimatu jako czynnik zwiększający ryzyko dla bezpieczeństwa żywności i pasz oraz zdrowia roślin, zwierząt i jakości odżywczej" (CLEFSA). Projekt CLEFSA ma na celu oparcie się na wcześniejszych doświadczeniach w zakresie oceny ryzyka związanego ze zmianami klimatycznymi oraz na sieciach współpracy z partnerami krajowymi i międzynarodowymi, środowiskiem naukowym i innymi zainteresowanymi stronami w zakresie pojawiających się zagrożeń i stymulujących je czynników. W ramach projektu zostaną również przeanalizowane kwestie zidentyfikowane w kontekście procesu identyfikacji przez EFSA pojawiających się zagrożeń.

Projekt CLEFSA ma na celu opracowanie metod i narzędzi służących do identyfikacji i definiowania pojawiających się zagrożeń związanych ze zmianami klimatycznymi:

• długoterminowe przewidywanie wielu nowych zagrożeń z wykorzystaniem scenariuszy zmian klimatu;
• horyzontalne badanie i gromadzenie informacji z różnych źródeł;
• rozszerzenie sieci wiedzy na ekspertów z międzynarodowych agencji UE i ONZ;
• opracowywanie narzędzi "wielokryteriowej analizy decyzji" w celu określenia zagrożeń w zakresie bezpieczeństwa żywności, pasz, zdrowia roślin, zwierząt i jakości odżywczej.

EFSA utworzył sieć CLEFSA złożoną z ekspertów z międzynarodowych instytucji UE i ONZ oraz koordynatorów dużych projektów UE związanych ze zmianami klimatu. Grupa ta wspiera naszych naukowców w określaniu pojawiających się problemów i opracowywaniu wielokryteriowego narzędzia analizy decyzji. EFSA stosuje już kryteria identyfikacji pojawiających się zagrożeń i dostosowuje je do konkretnej siły napędowej zmian klimatu.

EFSA oczekuje, że w 2020 r. opublikuje sprawozdanie na temat wyników projektu CLEFSA.

Rola EFSA

Zgodnie z art. 34 rozporządzenia założycielskiego EFSA 178/2002 Urząd jest zobowiązany:

• identyfikować, oceniać i rozpowszechniać informacje na temat pojawiających się kwestii oraz zapewniać koordynację z odpowiednimi sieciami i organizacjami międzynarodowymi;
• promowanie identyfikacji źródeł danych i gromadzenia danych lub ich generowania w odniesieniu do priorytetowych pojawiających się kwestii;
• ocenić zebrane informacje i zidentyfikować pojawiające się zagrożenia.

Czynniki wywołujące pojawiające się zagrożenia obejmują wzrost liczby ludności, globalizację, niedobór zasobów i energii, spowolnienie wydajności rolnictwa, rosnącą koncentrację łańcucha dostaw, zmienność cen, zmieniające się trendy żywieniowe oraz pojawienie się szczepów opornych na środki przeciwdrobnoustrojowe.

Zmiana klimatu jest istotną siłą napędową pojawiających się zagrożeń. W wielu badaniach i sprawozdaniach analizuje się wpływ zmiany klimatu na bezpieczeństwo żywnościowe, kładąc nacisk na produkcję żywności dla rosnącej populacji ludzkiej. Mniej badań naukowych i polityki publicznej skupia się na przyszłych wyzwaniach związanych z bezpieczeństwem żywności i jakością odżywiania w wyniku zmiany klimatu. EFSA dąży do wypełnienia tej luki poprzez działania związane z nowymi zagrożeniami.

Ramy UE

UE i państwa członkowskie zobowiązują się do przekształcenia Europy w energooszczędną i niskoemisyjną gospodarkę do 2050 r., zmniejszając emisje o 80-95 % w porównaniu z poziomem z 1990 r. Poza ograniczeniem emisji dwutlenku węgla i zwalczaniem globalnego ocieplenia, unijne ramy działań w dziedzinie klimatu obejmują unijne i krajowe strategie dostosowania do zmian klimatu. Niektóre z nich związane są z bezpieczeństwem żywności i pasz, np. rozwój upraw odpornych na suszę, nowa infrastruktura nawadniająca, zmiana harmonogramu sadzenia, stosowanie dodatkowych nawozów.

• Działania UE w dziedzinie klimatu - Komisja Europejska

Inne ważne inicjatywy na szczeblu europejskim obejmują:

• Europejska Platforma Dostosowania do Klimatu (Climate-ADAPT) to partnerstwo pomiędzy Komisją Europejską a Europejską Agencją Środowiska (EEA). EEA opublikowała również obszerny raport na temat wyzwań i możliwości związanych z adaptacją do zmian klimatu w sektorze rolnictwa w Europie.
• Grupa głównych doradców naukowych Komisji Europejskiej (GCSA) jest kluczowym elementem mechanizmu doradztwa naukowego (SAM), który zapewnia kolegium komisarzy niezależne doradztwo naukowe w konkretnych kwestiach politycznych. GCSA opracowuje opinię naukową na temat zrównoważonego systemu żywnościowego w UE, która uwzględni wpływ na zdrowie w Europie związany ze zmianami klimatu.
• Naukowy Komitet Doradczy Europejskich Akademii Naukowych - składający się z krajowych akademii naukowych państw członkowskich UE, Norwegii i Szwajcarii - opublikował niedawno sprawozdanie na temat konieczności podjęcia działań na rzecz ochrony zdrowia ludzkiego w Europie, w którym szczegółowo opisano możliwości dostosowania się do zmian klimatu w celu ograniczenia ich skutków oraz możliwości wykorzystania korzyści wynikających z dekarbonizacji.

Źródło: EFSA