Zoonozy w Unii Europejskiej – nowy raport za rok 2022

W 2022 r. liczba zgonów spowodowanych zoonozami była najwyższa od dekady – takie wnioski płyną z nowego raportu przygotowanego przez Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) oraz Europejskie Centrum ds. Zapobiegania i Kontroli Chorób (ECDC).

Choroby odzwierzęce

Zoonozy, inaczej choroby odzwierzęce, to schorzenia o charakterze zakaźnym przenoszone między zwierzętami a ludźmi, które wywoływane są przez patogenne mikroorganizmy, takie jak bakterie, wirusy, grzyby czy pasożyty. Do infekcji może dojść m.in. wskutek kontaktu z zarażonymi zwierzętami, owadami, materiałami zakaźnymi czy powierzchniami, które zanieczyszczone zostały patogenami. Źródłem zoonoz mogą być ponadto produkty spożywcze, jak żywność czy woda.

Dane z krajów członkowskich

Każdego roku EFSA we współpracy z ECDC zbiera dane dotyczące zoonoz w krajach członkowskich Unii Europejskiej (UE) oraz w innych państwach Europy. Informacje te dotyczą obecności patogennych mikroorganizmów w żywności oraz w paszy dla zwierząt, w organizmach zwierząt hodowlanych i towarzyszących, a także przypadków pojawiania się zoonoz u ludzi. ECDC i EFSA analizują uzyskane dane i przygotowują na ich podstawie coroczny raport na temat występowania wywołujących choroby odzwierzęce mikroorganizmów i aktualnych tendencji w ich rozprzestrzenianiu się w organizmach ludzi, zwierząt oraz w żywności.

Koncepcja „One Health”

Dla każdej choroby przygotowywane są statystyki opisowe i analizy trendów, uwzględniające jakość oraz sposób pozyskania danych (np. opis badanej populacji w przypadku badań z udziałem ludzi bądź schemat pobierania próbek w przypadku badań dotyczących zwierząt i produktów spożywczych). Celem tych analiz jest przedstawienie kompleksowych, rzetelnych informacji specjalistom z dziedziny weterynarii i bezpieczeństwa żywności, a także lokalnym władzom i innym organom, dzięki czemu możliwe jest odpowiednie planowanie działań zmierzających do ograniczenia występowania zoonoz i – ostatecznie – zmniejszenia liczby przypadków zachorowań wśród ludzi. Raport opracowywany jest według koncepcji „One Health”, w związku z czym bierze on pod uwagę nie tylko zdrowie człowieka, ale również dobrostan zwierząt i stan środowiska naturalnego.

Raporty składane do EFSA i ECDC

Tegoroczny raport prezentuje szczegółowe informacje w zakresie występowania najważniejszych chorób odzwierzęcych raportowane przez państwa członkowskie UE do EFSA oraz ECDC. Poza zoonozami, których zgłaszanie jest wymagane, poszczególne kraje mogą przekazywać również dane dotyczące innych chorób odzwierzęcych, zależnie od częstotliwości z jaką występują. Obowiązek raportowania obejmuje mikroorganizmy często wywołujące zoonozy, takie jak bakterie Salmonella, Campylobacter czy Listeria monocytogenes. Nieobowiązkowe są natomiast informacje związane z mniej powszechnymi lub nowymi patogenami – np. Yersinia enterocolitica czy wirus Zachodniego Nilu. Zbierane są również dane na temat toksyn bakteryjnych i amin biogennych, w tym przede wszystkim histaminy. Każdego roku kraje Wspólnoty informują ponadto EFSA o odnotowanych przez służby przypadkach zatruć pokarmowych.

Programy monitoringu i testy w zakładach

Jedną z najskuteczniejszych strategii ograniczania zoonoz jest monitorowanie obecności patogennych mikroorganizmów u zwierząt gospodarskich. Od wielu lat stosowane są programy służące kontroli występowania Salmonelli wśród drobiu (kur niosek, broilerów czy indyków). Inicjatywy te mają na celu zapobieganie powstawaniu rezerwuarów bakterii odpowiedzialnych za większość przypadków zachorowań. Z raportu wynika jednak, że próbki pobierane na terenie zakładów rzeźnych w celu detekcji Salmonelli u różnych gatunków drobiu przez przedstawicieli odpowiednich organów były znacznie częściej pozytywne w porównaniu z testami prowadzonymi przez same przedsiębiorstwa.

Najczęściej występujące zoonozy w 2022 r.

W 2022 r. dwiema najczęściej raportowanymi chorobami odzwierzęcymi u ludzi były kampylobakterioza (137 107 przypadków) i salmonelloza (65 208 przypadków). W odniesieniu do pierwszej z nich odnotowano niewielki spadek (-210 przypadków), natomiast zachorowań na salmonellozę zaobserwowano aż o 5039 więcej. Wahania te nie wpłynęły jednak na średnią liczbę infekcji w przeliczeniu na 100 000 mieszkańców. Stosunek ten wyniósł bowiem tyle samo, co w roku 2021 r. – 43,1/100 000 dla kampylobakteriozy i 15,3/100 000 dla salmonellozy. Polska była krajem o najniższej liczbie zachorowań na kampylobakteriozę – odnotowano tylko 1,4 przypadków/100 000 mieszkańców. Współczynnik hospitalizacji był jednak w naszym kraju jednym z najwyższych w Europie i wyniósł aż 82,8%. Jeżeli chodzi z kolei o salmonellozę, to w Polsce wykryto 16,1 przypadków/100 000 mieszkańców, co było wartością nieco powyżej średniej europejskiej.

Yersinia, Listeria i E. coli

Trzecią po kampylobakteriozie i salmonellozie najczęściej spotykaną chorobą odzwierzęcą w 2022 r. była jersinioza, która wywoływana jest przez bakterię Yersinia enterocolitica i pojawia się zwykle wskutek spożycia niedogotowanej wieprzowiny bądź warzyw. Kolejnymi zoonozami pod względem liczby przypadków były zakażenia enterokrwotocznym szczepem pałeczki okrężnicy (STEC) oraz listerioza powodowana przez bakterię L. monocytogenes. Zarówno Listeria, jak i STEC, mogą być przyczyną chorób o ciężkim przebiegu, a nawet zgonów – szczególnie wśród grup wysokiego ryzyka, w tym seniorów, małych dzieci i osób o obniżonej odporności. Do pozytywnych informacji bez wątpienia zaliczyć można jednak fakt, iż występowanie Listerii w gotowej do spożycia żywności w większości nie przekraczało dopuszczalnych limitów. Liczba przypadków listeriozy w przeliczeniu na 100 000 mieszkańców wyniosła w Europie ogółem średnio 0,62, podczas gdy w Polsce było to 0,38. Nasz kraj znalazł się jednak na 4. miejscu pod względem liczby zgonów (22), plasując się za Francją (73), Hiszpanią (67) i Niemcami (33).

Wirus Zachodniego Nilu

Z ubiegłorocznych danych wynika, że do najpoważniejszych zoonoz należały w UE infekcje wywoływane przez L. monocytogenes oraz wirusa Zachodniego Nilu. Wśród pacjentów dotkniętych tymi chorobami zaobserwowano najwyższy stosunek hospitalizacji i zgonów do łącznej liczby przypadków. Rok 2022 został przez autorów raportu uznany za rok epidemii wirusa Zachodniego Nilu. Liczba zgłoszonych przez państwa członkowskie przypadków infekcji u ludzi i zwierząt zwiększyła się bowiem drastycznie – przede wszystkim na południu Europy.

Liczba zatruć pokarmowych rośnie

W 2022 r. 27 państw członkowskich UE oraz Wielka Brytania odnotowały łącznie ponad 5763 epidemii wywołanych zatruciami pokarmowymi (o 43,9% więcej niż w 2021 r.) oraz 48 605 indywidualnych przypadków zachorowań (o 49,4% więcej niż w 2021 r.). Liczba zgonów (64) była ponadto jedną z najwyższych zarejestrowanych przez EFSA w przeciągu minionej dekady. Przeważająca ich część wywoływana była przez infekcję L. monocytogenes, a w mniejszym stopniu również przez Salmonellę. Najczęściej zgłaszaną przyczyną zatruć pokarmowych w dalszym ciągu pozostał serotyp Salmonella enteriditis, natomiast najwięcej przypadków związanych było z zakażeniem norowirusem i innymi kaliciwirusami. W Polsce najpowszechniejszym źródłem zatruć pokarmowych było zakażenie Salmonellą.

Źródła zakażeń w żywności

Jeżeli chodzi o źródła mikroorganizmów w żywności, według informacji dostarczonych przez kraje członkowskie UE najczęstszą przyczyną zatruć pokarmowych były jaja i produkty na bazie jaj zanieczyszczone Salmonellą – dotyczyło to również Polski. Najwięcej indywidualnych przypadków związanych było jednak z toksynami wytwarzanymi przez bakterię Clostridium perfringens, występującymi w czerwonymi mięsie, dziczyźnie i produktach pochodnych.

Najwyższa liczba zgonów

Liczba zatruć związanych ze spożyciem „żywności mieszanej” (w tym różnego rodzaju produktów gotowych i żywności przetworzonej) w 2022 r. wzrosła znacząco w porównaniu z poprzednimi latami. Autorzy raportu wymieniają m.in. międzynarodową epidemię wywołaną przez monofazową Salmonellę typhimurium obecną w produktach czekoladowych, która dotknęła głównie dzieci. Odnotowano również dwie epidemie spowodowane L. monocytogenes i Streptococcus zooepidemicus, których źródłem było mięso drobiowe i ser z niepasteryzowanego mleka. Zatrucia wywołane tymi dwoma patogenami odpowiadały za najwyższą liczbę zgonów związanych z zoonozami w ramach jednej epidemii w 2022 r.

Źródła:

1. https://www.efsa.europa.eu/en/efsajournal/pub/8442
2. https://efsa.onlinelibrary.wiley.com/doi/epdf/10.2903/j.efsa.2023.p211202