Food Fakty Safety Week - Rosnące zagrożenia dla bezpieczeństwa żywności i nowe wymogi standardów – odpowiedzi IJHARS

Poniżej przedstawiamy odpowiedzi na pytania zadane przez uczestników FoodFakty Safety Week 2024 podczas wystąpienia Pani Doroty Bocheńskiej , przygotowane przez przedstawicieli Inspekcji Jakości Handlowej Artykułów Rolno Spożywczych.

Pytanie 1: Jak często spotyka się Pani z zafałszowanymi wyrobami alkoholowymi? Jakie są to przypadki najczęściej? Czy spotkała się Pani z zafałszowaniem np. koncentratów soków np. soków wiśniowych zafałszowanych sokami np. innego smaku/barwnikami np buraczkowy/owoców leśnych? Gdyby taki przypadek miał miejsce jakimi metodami można przeprowadzić analizę i wykazać jaki skład ma taka mieszanka? Czy tutaj sprawdziłoby się metoda autentykacji/badania składu izotopowego węgla? Metoda która wykorzystywana jest w badaniu z jakiego surowca została wyprodukowana wódka?

Odpowiedź:

W wyniku kontroli planowych wyrobów alkoholowych (w tym napojów spirytusowych, piwa, wina i  fermentowanych wyrobów winiarskich) w latach 2022 oraz 2023 stwierdzono, że ilość zafałszowanych partii produktów alkoholowych stanowi 2,3 % wszystkich skontrolowanych partii produktów alkoholowych w tych latach. 

Kwestionowano między innymi podanie w oznakowaniu niezgodnej z prawdą informacji
o zawartości alkoholu oraz podanie na etykiecie składników, które nie zostały użyte do wytworzenia produktu.

Laboratoria GIJHARS wykorzystują analizę chromatograficzną barwników antocyjanowych i  betacyjanowych w sokach z czerwonych owoców i buraka przy pomocy metod HPLC lub spektrofotometrycznych.

Jeśli chodzi o badanie autentykacji, to metoda oznaczania stosunków izotopów stabilnych węgla przede wszystkim ma zastosowanie do substancji czystych (jak etanol w napojach spirytusowych, ewentualnie cukry po rozdziale HPLC).

Pytanie 2: Jak to jest prawnie, że na produktach marki własnej dużej sieci handlowej Lidl nie ma podanego producenta? Wiadomo, że dany asortyment robią różni producenci, a konsument tego nie może zweryfikować.

Odpowiedź:

Zgodnie z ustawą o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych (art. 3 pkt 9), producent to osoba fizyczna, osoba prawna albo jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, która: produkuje lub paczkuje artykuły rolno-spożywcze, lub wprowadza artykuły rolno-spożywcze do obrotu, jeżeli działalność ta jest zarejestrowana na terytorium któregoś z państw członkowskich Unii Europejskiej oraz państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym.

Producentem jest zarówno ten, kto produkuje na zlecenie jak i ten, kto zleca produkcję (ponieważ zlecić może jedynie ten, kto prowadzi działalność w tym zakresie).

Przepisy ustawy o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych nie narzucają zatem, którego podmiotu (producenta, pakującego czy dystrybutora żywności) dane mają być wskazane na opakowaniu produktu.

Natomiast doprecyzowanie odnośnie do żywności wprowadziły przepisy rozporządzenia (UE) nr  1169/2011 wskazaniem, że w oznakowaniu żywności powinny być podane dane podmiotu, który decyduje się wziąć na siebie odpowiedzialność za przekazywane informacje o  produkcie, przy czym, jeżeli ten podmiot nie prowadzi działalności w Unii – w oznakowaniu umieszcza się dane importera tego produktu na rynek Unii.

W sytuacji, gdy kilka podmiotów jest zaangażowanych w produkcję i obrót produktem, decyzja o tym, którego z nich dane zostaną umieszczone w oznakowaniu zależy od umów między podmiotami, w  tym w zakresie odpowiedzialności za oznakowanie. Ponadto, gdy w oznakowaniu podano dane jednego podmiotu stosując sformułowanie „wyprodukowano dla…” wskazuje ono, że podmiotem odpowiedzialnym jest podmiot, dla którego został wyprodukowany produkt, w związku z czym jego dane znalazły się w oznakowaniu.

Powyżej wskazane przepisy i wytyczne nie regulują zasad znakowania informacją o  podmiocie odpowiedzialnym za znakowanie w zależności od tego, kto jest właścicielem marki, pod którą produkt jest wprowadzany do obrotu. Kwestia ta powinna być ustalona na poziomie producent –  odbiorca.

Jednakże w kwestii odpowiedzialności podmiotów za produkt należy zawsze mieć na uwadze przepisy artykułu 17 ust 1 rozporządzenia (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiającego ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności oraz ustanawiającym procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności zgodnie, z którym na wszystkich etapach produkcji, przetwarzania i dystrybucji produkt powinien być zgodny z wymaganiami prawa żywnościowego. Służby kontrolne mają prawo wglądu do dokumentów towarzyszących produktowi w sprzedaży detalicznej, z których powinno wynikać jakie podmioty uczestniczyły w obrocie tymi środkami spożywczymi i jaki jest ich udział.

Zgodnie z art. 8 ust. 1 podmiotem działającym na rynku spożywczym odpowiedzialnym za informację na temat żywności jest podmiot, pod którego nazwą lub firmą jest wprowadzany na rynek dany środek spożywczy.

Pytanie 3: Czy można używać oznaczeń świeży, naturalny w odniesieniu do kawy palonej, jeżeli tak to jakie warunki trzeba spełnić?

Odpowiedź: Kawę którą poddano zabiegom palenia, należy uznać za produkt przetworzony, w  związku z tym nie może być użyte sformułowanie świeży, naturalny. Określenia te mogą odnosić się jedynie do kawy zielonej.

Zgodnie z definicją z art. 2 ust. 1 lit. m) i lit.  o) rozporządzenia (WE) nr 852/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie higieny środków spożywczych:

„przetwarzanie” oznacza każde działanie, które znacznie zmienia produkt wyjściowy, w tym ogrzewanie, wędzenie, peklowanie, dojrzewanie, suszenie, marynowanie, ekstrakcję, wyciskanie lub połączenie tych procesów;

„produkty przetworzone” oznaczają środki spożywcze uzyskane w wyniku przetworzenia produktów nieprzetworzonych. Produkty te mogą zawierać składniki, które są niezbędne do ich wyprodukowania lub do nadania im specyficznego charakteru.

Pytanie 4: Jeśli mięso jest pakowane i masa netto wraz z osoczem jest zgodna z informacją na opakowaniu to jest to zafałszowanie?

Odpowiedź:

Tak. Ze względu na to, że osocze w myśl definicji mięsa zawartej w rozporządzeniu (UE) nr 1169/2011 jest elementem mięśnia, w przypadku wycieku nie bierze się go do wyliczenia masy netto.

Mięso – mięśnie szkieletowe gatunków ssaków i ptaków uznane za odpowiednie do spożycia przez ludzi, z naturalnie zawartą lub przynależną tkanką, gdzie całkowita zawartość tłuszczu i tkanki łącznej nie przekracza wartości wskazanych poniżej, oraz w przypadku gdy mięso stanowi składnik innego środka spożywczego (def. Załącznik VII część B pkt 17 rozporządzenia (UE) nr 1169/2011).

https://food-law.pl/ubytek-masy-netto-produktu-wyrok-wsa/

https://orzeczenia.nsa.gov.pl/doc/8F1459B16D

Pytanie 5: W temacie określenia "wiejski" jest też wyrok sądu przyznający, że to nazwa fantazyjna i że to element nazwy i konsument to rozumie - sprawa dotyczyła chleba wiejskiego (II SA/Sz 754/22) - to w  końcu czego się trzymać? czy jednak indywidualna analiza całej etykiety nie byłaby bardziej właściwa.

Odpowiedź

 IJHARS dokonuje czynności kontrolnych, w tym oceny prawidłowości oznakowania. W tym celu dokonuje całościowej analizy etykiety, która pozwala na podjęcie decyzji co do wszczęcia lub nie postępowania administracyjnego.

Określenia „wiejski”, „babuni”, „domowy” itp. mogą być stosowane dla produktów wytworzonych w  sposób możliwy do odtworzenia w warunkach domowych z wykorzystaniem produktów ogólnie dostępnych. W nazwie wyrobu można użyć określeń typu „wiejski”, „babuni”, „domowy” np. „Pasztet Babuni”, „Kiełbasa domowa”, „Szynka Wiejska”. Konsument kojarzy te środki spożywcze z wyrobami, których produkcja odbywała się w warunkach zbliżonych do domowych, w prosty sposób, z  wykorzystaniem tylko ogólnodostępnych surowców, a nie z zastosowaniem licznych substancji dodatkowych (np. konserwanty czy emulgatory). Tak nazwane produkty są postrzegane jako bardziej wartościowe. Kojarzą się one konsumentowi z posiłkiem przygotowywanym w domowym zaciszu przez mamę zgodnie z babcinym przepisem, w prosty sposób bez udziału półproduktów, przetworzonych surowców oraz dodatków funkcjonalnych. Konsument oczekuje, że „domowy makaron” zostanie zrobiony z mąki i jaj z ewentualnym dodatkiem szczypty soli, „domowy twaróg” z  podgrzanego kwaśnego mleka a „wiejska śmietana” nie zawiera skrobi ani substancji zagęszczających.

https://www.gov.pl/web/wijhars-olsztyn/abc-znakowania-produktow-zywnosciowych-czesc-1 https://www.gov.pl/web/wijhars-olsztyn/tajniki-nazewnictwa-srodkow-spozywczych

Pytanie 6: Jakimi metodami IJHARS przeprowadza badanie fosforu dodanego w rybie mrożonej? Czy jest w stanie rozróżnić fosfor występujący naturalnie w produkcie od związków fosforu dodanego przez producenta?

Odpowiedź:

Do wykrywania obecności i identyfikacji związków fosforu w rybach mrożonych laboratoria GIJHARS stosują metodę chromatografii cienkowarstwowej (TLC) zgodnie z normą PN-A-82060:1999 Załącznik  A. W metodzie tej identyfikuje się trzy związki fosforu stosowane w procesie produkcyjnym jako dodatki zwiększające wodochłonność:

- pirofosforan (V) sodu (pirofosforan) (E 450 (iii)),

- ortotrójfosforan (V) sodu (trójpolifosforan) (E 451 (i)),

- sześciometafosforan (V) sodu (sześciometapolifosforan) (E 452 (i)).

Pytanie 7: Jak, jako organ kontrolny podchodzą Państwo do zapisu oryginalny, tradycyjny, klasyczny? w  odniesieniu do wódek. Co byśmy musieli przedłożyć za dokumenty by to udowodnić ?

Odpowiedź:

Przepisy szczegółowe dotyczące napojów spirytusowych nie definiują użycia określeń „oryginalny”, „klasyczny” oraz „tradycyjny”, w takim przypadku należy kierować się ogólnymi przepisami prawa żywnościowego.

Powyższe określenia należy uznać jako informacje dobrowolne.

Zgodnie z art. 36 ust. 2 rozporządzenia 1169/2011, informacje na temat żywności przekazywane na zasadzie dobrowolności muszą spełniać następujące wymogi:

• nie mogą wprowadzać konsumenta w błąd, o czym mowa w art. 7 powyższego rozporządzenia;
• nie mogą być niejednoznaczne ani dezorientować konsumenta; oraz muszą być, w stosownych przypadkach, oparte na odpowiednich danych naukowych.

Zgodnie z art. 7 ust. 1 rozporządzenia 1169/2011, informacje na temat żywności nie mogą wprowadzać w błąd, w szczególności:

• co do właściwości środka spożywczego, a w szczególności co do jego charakteru, tożsamości, właściwości, składu, ilości, trwałości, kraju lub miejsca pochodzenia, metod wytwarzania lub produkcji;
• przez przypisywanie środkowi spożywczemu działania lub właściwości, których on nie posiada;

przez sugerowanie, że środek spożywczy ma szczególne właściwości, gdy w rzeczywistości wszystkie podobne środki spożywcze mają takie właściwości, zwłaszcza przez szczególne podkreślanie obecności lub braku określonych składników lub składników odżywczych;

• przez sugerowanie poprzez wygląd, opis lub prezentacje graficzne, że chodzi o określony środek spożywczy lub składnik, mimo że w rzeczywistości komponent lub składnik naturalnie obecny lub zwykle stosowany w danym środku spożywczym został zastąpiony innym komponentem lub innym składnikiem. 

Określenie „oryginalne” lub inne o podobnym znaczeniu, takie jak „najwyższa jakość”, „nowa/wysoka jakość”, „premium”, mogą sugerować konsumentowi, że produkt wyróżnia się na tle pozostałych produktów, na których nie występują powyższe oznakowania.

W trakcie kontroli Inspektorzy IJHARS weryfikują czy produkt faktycznie wyróżnia się dobrą jakością wśród innych obecnych na rynku oraz czy takie dodatkowe informacje nie wprowadzają konsumenta w błąd.
Do producenta takiego produktu należy wskazanie na jakiej podstawie jego produkt zasługuje na uznanie go za wyjątkowy, oryginalny względem innych produktów dostępnych na rynku.

W rozstrzyganiu kwestii zakwalifikowania produktu jako „tradycyjny”, można posiłkować się kryterium co najmniej 25-cio letniego okresu istnienia tego produktu na rynku. Jednak nie jest to jedyne kryterium, które produkt musi spełniać. O tradycyjnym charakterze produktu decyduje skład, surowce użyte do produkcji oraz sposób produkcji lub przetwarzania, który nie zmieniał się od lat. Sam fakt wytwarzania produktu przez okres przynajmniej 25 lat nie czyni z niego produktu tradycyjnego.

W przypadku produktów oznakowanych jako „tradycyjny” (np. „smak tradycji”) lub określeniami pokrewnymi, producent musi dysponować odpowiednimi dokumentami potwierdzającymi tradycyjny charakter produktu i metodę produkcji (są to np. stare receptury i przepisy, dawne publikacje fachowe, publikacje historyczne, przywołania w literaturze, potwierdzenie popularności produktu w  danym regionie).

Określenie „klasyczny” można uznać za bliskoznaczne zarówno z określeniem „oryginalny” jak i  „tradycyjny”. Sugeruje ono, że produkt który został oznakowany danym określeniem, nie jest niczym innym jak produktem typowym dla danej nazwy oraz że składniki wykorzystane do przygotowania gotowego produktu i procesy jakimi został poddany produkt, są niezmienne od dłuższego czasu.

Pytanie 8: Czy inspekcja stosuje prostą zasadę: porównanie FV: ilości kupowanych surowców przez producenta i wskazanie zużycia ilościowego artykułu w gotowym produkcie?

Odpowiedź:

Kontrola IJAHRS może obejmować m.in.:

1) sprawdzenie dokumentów umożliwiających identyfikację artykułu rolno-spożywczego, atestów jakościowych, wyników badań laboratoryjnych oraz innych dokumentów świadczących o jego jakości handlowej;

2) sprawdzanie sposobu produkcji artykułu rolno-spożywczego lub prawidłowości przebiegu procesu technologicznego.

W tym celu sprawdzane są dokumenty towarzyszące kontrolowanej partii, w tym m.in. faktury zakupu / sprzedaży, dokumenty produkcyjne, na podstawie których liczony jest bilans masy jak również bilans przychodów i rozchodów surowca / produktu.

W przypadku stwierdzenia zafałszowania i ewentualnego oszustwa, IJHARS dokonuje tzw. bilansu masy czyli porównuje ilość użytych surowców do ilości wyprodukowanego art. rolno-spożywczego.

Pytanie 9: Określenia "o smaku" wyraźnie daje do zrozumienia, że to nie jest ten produkt, tylko ma analogiczny smak - dlaczego zatem nie można go używać?

Odpowiedź:

Takie określenie wprowadza konsumenta w błąd co do użytych surowców. W produktach pn. „Wafle z kremem o smaku cytrynowym”, „Herbata czarna o smaku malinowym”, „Napój gazowany o  smaku cytrynowym”, „Jogurt o smaku brzoskwiniowym” – smak pochodzi wyłącznie od zastosowanych w  produkcji aromatów i nie ma nic wspólnego z dodatkiem prawdziwych owoców lub ich części;

https://www.gov.pl/web/wijhars-olsztyn/abc-znakowania-produktow-zywnosciowych-czesc-1

Pytanie 10: Czy odpowiedzialność za produkt ponosi producent i podmiot wprowadzający na rynek czy tylko podmiot wprowadzający na rynek?

Odpowiedź:

Zgodnie z art. 17 ust. 1 rozporządzenia (UE) nr 178/2002: Podmioty prowadzące przedsiębiorstwo spożywcze i podmioty działające na rynku pasz zapewniają, na wszystkich etapach produkcji, przetwarzania i dystrybucji w przedsiębiorstwach będących pod ich kontrolą, zgodność tej żywności lub pasz z wymogami prawa żywnościowego właściwymi dla ich działalności i kontrolowanie przestrzegania tych wymogów. Tak więc każdy podmiot odpowiada za jakość produktu na każdym etapie obrotu.

Pytanie 11: Czy pominięcie w składzie sosu składnika np. w rodzynkach oleju bawełnianego to zafałszowanie ?

Odpowiedź:

Tak, w nawiązaniu do definicji zawartej w ustawie o jakości handlowej: artykuł rolno-spożywczy zafałszowany to produkt, którego skład jest niezgodny z przepisami dotyczącymi jakości handlowej poszczególnych artykułów rolno-spożywczych, albo produkt, w którym zostały wprowadzone zmiany, w tym zmiany dotyczące oznakowania, mające na celu ukrycie jego rzeczywistego składu lub innych właściwości, jeżeli niezgodności te lub zmiany w istotny sposób naruszają interesy konsumentów finalnych, w szczególności jeżeli:

(…)

1. c) w oznakowaniu podano niezgodne z prawdą dane w zakresie składu, pochodzenia, terminu przydatności do spożycia lub daty minimalnej trwałości, zawartości netto lub klasy jakości handlowej.