Zafałszowania żywności – zamiar, wykrywanie i zarządzanie. Przewodnik FAO, dotyczący krajów Azji i Pacyfiku

Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO) opublikowała przegląd i porady dla krajów Azji i Pacyfiku „Zafałszowania żywności – zamiar, wykrywanie i zarządzanie”

Streszczenie

Oszustwa w branży spożywczej mają miejsce, gdy dostawca żywności celowo oszukuje klienta co do jakości i zawartości kupowanej żywności. Podczas gdy oszustwa w branży spożywczej są często motywowane zyskiem, niektóre formy oszustw w branży spożywczej mogą również stanowić bezpośrednie zagrożenie dla zdrowia klientów i konsumentów. Wykrywanie oszustw w branży spożywczej jest wyzwaniem, ponieważ sami konsumenci nie są w stanie ich wykryć, a oszuści w branży spożywczej są zazwyczaj innowacyjni pod względem sposobów unikania wykrycia. Szacuje się, że w Azji i na Pacyfiku ryzyko fałszowania żywności jest wysokie ze względu na wysoki popyt na żywność najwyższej jakości w połączeniu z coraz bardziej zglobalizowanym łańcuchem dostaw żywności. W dokumencie FAO opisano kluczowe aspekty oszustw w branży spożywczej i zestaw środków, które urzędy ds. bezpieczeństwa żywności mogą wdrożyć, aby powstrzymać uporczywy problem oszustw w branży spożywczej. Spośród nich obiecującymi narzędziami walki z tym zjawiskiem wydają się interwencje prawne w połączeniu z wykorzystaniem narzędzi technologicznych.

Oszustwa żywnościowe – spostrzeżenia FAO

Oszustwem żywnościowym jest oszukiwanie klientów co do jakości i/lub zawartości kupowanej żywności, co często jest motywowane nieuzasadnioną korzyścią ekonomiczną dla sprzedawcy. Badanie przeprowadzone w 2016 r. na temat oszustw w branży spożywczej w Kanadzie wykazało, że ponad 75% respondentów byłoby w stanie zapłacić o jeden do pięciu procent więcej za produkty z certyfikatem poświadczającym autentyczność produktu wolnego od zafałszowań żywności (zero food fraud). Natomiast 24% respondentów postrzegało oszustwa w branży spożywczej jako wysokie zagrożenie dla zdrowia.

Fałszowanie żywności może stanowić poważny problem dla bezpieczeństwa żywności - przypadek melaminy w mleku doprowadził do zachorowania ponad 300 000 osób. Innym przypadkiem niebezpiecznym dla zdrowia i życia konsumentów była toksyczna oliwa z oliwek z aniliną, której spożycie doprowadziło do zachorowania wielu osób na tzw. „zespół toksycznego oleju”. Wkrótce po wystąpieniu objawów choroby zmarło około 300 osób, a u większej liczby rozwinęła się choroba przewlekła. Oprócz negatywnego wpływu na zdrowie publiczne, oszustwa w branży spożywczej odgrywają główną rolę w negatywnym wpływie na zaufanie konsumentów do przemysłu spożywczego i agencji rządowych. Specjaliści ds. Bezpieczeństwa żywności na całym świecie dbają o to, by żywność była bezpieczna, ale „martwe punkty” w łańcuchu dostaw żywności mogą stanowić okazję dla nieuczciwych osób i firm do popełniania oszustw. Szacunkowo na całym świecie straty spowodowane oszustwami żywnościowymi wynoszą około 30 mld EUR rocznie.

Zafałszowania żywności a szkody wyrządzone konsumentom

Oprócz oczywistej szkody ekonomicznej, spowodowanej przepłaceniem za produkt o niższej jakości (np. miód z dodatkiem cukru) oraz niebezpieczeństwem dla zdrowia (np. mleko z dodatkiem melaminy) należy wyróżnić pośrednie zagrożenie dla zdrowia konsumentów. Zagrożeniem tym jest wartość odżywcza zafałszowanej żywności. Przykładowo, konsument jest przekonany, że kupuje produkt wartościowy, wysokiej jakości i spożywając go dostarcza cennych i niezbędnych składników odżywczych. Tymczasem z powodu substytucji i zastosowania przez producenta składników o niższej jakości od zadeklarowanych, konsument spożywa produkt uboższy np. o makroskładniki, witaminy i składniki mineralne. Spożywanie takich produktów w dłuższej perspektywie może prowadzić do niedoborów składników odżywczych, a to może mieć wpływ na kondycję zdrowotną konsumentów.

Zafałszowania żywności w Azji i Pacyfiku

Kraje Azji i Pacyfiku cierpią z powodu braku dokładnych danych na temat oszustw związanych z żywnością, ale uważa się, że są one narażone na tę praktykę. Co więcej, globalizacja dostaw żywności z długimi, złożonymi i często trudnymi do prześledzenia łańcuchami oraz związany z tym brak przejrzystości i identyfikowalności stwarzają nowe możliwości oszustw w branży spożywczej, a w rezultacie potencjalne zagrożenia dla bezpieczeństwa i zdrowia. W opracowaniu FAO przedstawiono kilka potwierdzonych przypadków oszustw żywnościowych z Azji i Pacyfiku z ostatnich lat. Były one wyszczególnione w miesięcznych raportach Komisji Europejskiej o zafałszowaniach żywności:

• Australia - prawie 20% miodu na rynku australijskim jest zafałszowane substancjami takimi jak cukier trzcinowy czy syrop kukurydziany. Odsetek zafałszowanych próbek wzrasta do 50% w przypadku produktów importowanych z Azji (2018 r.);
• Bangladesz - władze kraju zostały zmuszone do zamknięcia zakładu produkującego syntetyczne soki owocowe, które nie zawierały żadnych owoców, a zamiast tego były wytwarzane przy użyciu niebezpiecznych substancji chemicznych (2018 r.);
• Pakistan – kraj, który jest piątym co do wielkości producentem mleka na świecie, władze często konfiskują mleko zafałszowane mocznikiem i zanieczyszczoną wodą;
• Chiny – w ramach współpracy pomiędzy chińskimi i włoskimi naukowcami przeprowadzono testy DNA na 153 próbkach 30 różnych marek pieczonego fileta Xue Yu (rodzaj dorsza), stwierdzono, że 58 procent próbek zostało zastąpionych innymi gatunkami ryb;
• Tajwan, prowincja Chin - prezes firmy zajmującej się przetwórstwem żywności został skazany za mieszanie niskogatunkowego oleju palmowego z innymi tanimi olejami i oznaczanie ich jako wysokogatunkowej oliwy z oliwek. Oprócz olejów gorszej jakości, mieszanka zawierała syntetyczne barwniki, szkodliwe dla zdrowia człowieka (2016 r.).

Interwencje prawne i nowe technologie ograniczania oszustw związanych z żywnością

W dokumencie rozważono dwa powiązane sposoby zapobiegania i kontrolowania oszustw żywnościowych: interwencje prawne i innowacje technologiczne. Interwencje prawne, które powinny być ściśle dostosowane do danego kraju, mogłyby skorzystać z definicji oszustwa żywnościowego zawartej w akcie prawnym, ponieważ nie wszystkie kraje Azji i Pacyfiku definiują oszustwo żywnościowe. Taka definicja mogłaby przynieść jasność i skoncentrować się na walce z oszustwami żywnościowymi. Inne kluczowe interwencje mogłyby obejmować: stosowanie zasad VACCP w odniesieniu do zafałszowań żywności (analiza podatności i krytyczne punkty kontroli), tworzenie i aktualizację norm żywnościowych oraz zasad etykietowania zgodnych z normami Kodeksu Żywnościowego, stosowanie przepisów dotyczących ochrony konsumentów. Co ważne, szybko rozwijający się sektor handlu elektronicznego żywnością wymaga szczególnych interwencji prawnych, aby uczynić go bezpieczniejszym, bardziej przejrzystym i wiarygodnym, np. poprzez jasne określenie ról i odpowiedzialności różnych podmiotów, w tym dostawców usług internetowych w dziedzinie handlu żywnością online.  Interwencjom tym muszą towarzyszyć skuteczne mechanizmy kontroli i monitorowania.

W dokumencie przedstawiono kilka najnowszych innowacji technologicznych, które mają pomóc w schwytaniu zaawansowanych oszustów żywnościowych. Przenośne urządzenia ręczne mogą przenieść badania z laboratorium w teren. Techniki jądrowe, takie jak analiza stabilnych izotopów, choć trudne ze względu na koszty i wymagany wysoki poziom wiedzy specjalistycznej, mogą być bardzo dokładne w wykrywaniu różnych rodzajów oszustw, w tym nieprawidłowego oznaczania pochodzenia i procesu produkcji. Obie te metody wymagają kompleksowych referencyjnych baz danych, aby mogły w pełni funkcjonować. Kod kreskowy DNA może być wykorzystywany w identyfikacji substytutów gatunków i okazał się bardzo skuteczny w przypadku trudnych do zidentyfikowania ryb. Wreszcie technologia blockchain i inne cyfrowe rozwiązania w zakresie identyfikowalności, mogą zwiększyć przejrzystość łańcuchów dostaw żywności, utrudniając tym samym oszustwa i zwiększając zaufanie konsumentów, jeśli są odpowiednio stosowane.

Zalecenia dla urzędów ds. bezpieczeństwa żywności

Opracowanie FAO kończy się rekomendacjami dla krajowych urzędów ds. bezpieczeństwa żywności w zakresie walki z oszustwami żywnościowymi:

• Uwzględnienie tematu fałszowania żywności podczas omawiania pojawiających się problemów dotyczących bezpieczeństwa żywności. Aby zachować zaufanie konsumentów i bezpieczeństwo łańcuchów dostaw żywności Rządy muszą radzić sobie z oszustwami w branży spożywczej, zwłaszcza gdy zagrażają one bezpieczeństwu żywności;
• Przyjęcie definicji oszustwa w branży spożywczej na szczeblu krajowym;
• Przegląd krajowych przepisów dotyczących bezpieczeństwa i jakości żywności, tak aby były one zgodne z Kodeksem Żywnościowym, który zapewnia solidną podstawę do zwalczania oszustw w branży spożywczej;
• Opracowanie struktur umożliwiających reagowanie na wyzwania związane z oszustwami żywnościowymi w handlu elektronicznym;
• Bycie na bieżąco z nowymi technologiami i inwestycje w nowe technologie, aby przeciwdziałać oszustom w branży spożywczej.

Źródło: http://www.fao.org/3/cb2863en/cb2863en.pdf