Graniczna kontrola żywności - co warto wiedzieć? (Q&A)

Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHARS) otrzymała ostatnio bardzo wiele zapytań od dziennikarzy oraz internautów, dotyczących różnych aspektów granicznej kontroli żywności. Postanowiliśmy zebrać te wszystkie pytania i opublikować je, wraz z udzielonymi przez naszych ekspertów odpowiedziami na nie, jako materiał referencyjny dla wszystkich zainteresowanych.

IJHARS na mocy ustawy z 21 grudnia 2000 r. o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych przeprowadza graniczną kontrolę jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych przywożonych spoza państw członkowskich Unii Europejskiej oraz spoza państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) - stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym. Artykuły rolno-spożywcze przywożone z państw trzecich mogą być dopuszczone do obrotu w rozumieniu przepisów prawa celnego, pod warunkiem przeprowadzenia kontroli jakości handlowej przez właściwe organy IJHARS.

Granicznej kontroli w zakresie jakości handlowej podlegają artykuły rolno-spożywcze wyszczególnione w przepisach krajowych, tj. w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 18 stycznia 2013 r. w sprawie wykazu artykułów rolno-spożywczych przywożonych z zagranicy oraz ich minimalnych ilości podlegających kontroli jakości handlowej.

Kontrola jakości handlowej obejmuje: cechy artykułu rolno-spożywczego dotyczące jego właściwości organoleptycznych, fizykochemicznych i mikrobiologicznych w zakresie technologii produkcji, wielkości lub masy oraz spełnienie określonych wymagań wynikających ze sposobu produkcji, opakowania, prezentacji i oznakowania. W odniesieniu do wielu produktów (np. zbóż czy nasion roślin oleistych) nie ma obowiązujących przepisów określających minimalne wymagania w zakresie jakości handlowej, dlatego jakość handlowa tych produktów jest weryfikowana na zgodność z deklaracją producenta.

W kontekście kontroli granicznych należy jeszcze podkreślić, że przepisy ustawy o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych nie dotyczą wymagań zdrowotnych, sanitarnych, weterynaryjnych i fitosanitarnych odnoszących się do artykułów rolno-spożywczych, określonych w odrębnych przepisach. W związku z tym, IJHARS w ramach kontroli jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych nie ma uprawnień do badania parametrów zdrowotnych czy fitosanitarnych, np. oznaczania pozostałości środków ochrony roślin, metali ciężkich czy zawartości mykotoksyn w żywności. Tym zajmują się inne, stosowne inspekcje.

Kontrole graniczne artykułów rolno-spożywczych, niezależnie od IJHARS, realizują również inne służby kontrolne, tj.: organy celne (Krajowa Administracja Skarbowa), Inspekcja Weterynaryjna (IW) - w zakresie pasz i bezpieczeństwa zdrowotnego żywności pochodzenia zwierzęcego, Państwowa Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa (PIORiN) - w zakresie wymagań fitosanitarnych dla roślin oraz Państwowa Inspekcja Sanitarna (PIS/sanepid) - w zakresie bezpieczeństwa zdrowotnego żywności pochodzenie roślinnego, zgodnie z właściwymi kompetencjami wynikającymi z przepisów prawa. 

W 2023 r. IJHARS skontrolowała jakość handlową 19 632 partii artykułów rolno-spożywczych pochodzących z Ukrainy. Nasi inspektorzy wydali 253 decyzje zakazujące wprowadzenia do obrotu łącznie 272 partii produktów pochodzących z Ukrainy, niespełniających wymagań jakości handlowej.  Oznacza to, że blisko 1,4 proc. skontrolowanych partii było nieprawidłowych.

Od 1 stycznia do 19 lutego 2024 r. IJHARS skontrolowała jakość handlową 1 559 partii artykułów rolno-spożywczych z Ukrainy, wydając 17 decyzji zakazujących wprowadzenia do obrotu łącznie 22 partii produktów niespełniających wymagań jakości handlowej. Oznacza to, że również 1,4 proc. skontrolowanych partii było nieprawidłowych.

Wszystkie zakwestionowane partie, ze względu na stwierdzane nieprawidłowości, np. błędne znakowanie, niewłaściwe parametry fizykochemiczne czy obecność szkodników, nie mogą być przedmiotem obrotu na terenie Polski i Unii Europejskiej. Jednocześnie należy zaznaczyć, że nie wszystkie stwierdzane nieprawidłowości, np. w zakresie znakowania, stanowią bezpośrednie zagrożenie dla bezpieczeństwo zdrowotnego konsumentów.

W 2023 r. najczęściej kwestionowano partie: rzepaku (104 partie), soi (44 partie), zbóż (20 partii, w tym 12 partii prosa, 4 partie jęczmienia, 2 partie żyta, 1 partia pszenicy, 1 partia kukurydzy), cukru (17 partii), wyrobów ciastkarskich (28 partii), przetworów zbożowych (10 partii) i malin mrożonych (13 partii). Natomiast w 2024 r. (od 1 stycznia do 29 lutego) zakwestionowano: 7 partii cukru, 6 partii prosa, 4 partie lnu, 4 partie piwa, 3 partie wyrobów ciastkarskich, 3 partie malin mrożonych oraz jedną partię koncentratu pomidorowego.

Oczywiście, poza decyzjami o zakazie wprowadzania do obrotu na teren Polski i UE niespełniających wymogów jakości handlowej partii artykułów rolno-spożywczych z Ukrainy, analogiczne decyzje są cały czas wydawane przez inspektorów IJHARS w ramach granicznych kontroli także wobec niespełniających wymogów produktów spożywczych napływających z innych krajów trzecich. Na przykład, w II połowie lutego br. IJHARS w Poznaniu wydał decyzję o zakazie wpr owadzenia do obrotu na teren Polski i UE partii 22 500 kg skrobi kukurydzianej importowanej z Turcji, IJHARS w Lublinie uniemożliwił wprowadzenie na nasz rynek partii 21 ton cebuli z Kazachstanu, a IJHARS w Warszawie uniemożliwił wprowadzenie na polski rynek partii 43 ton cebuli z Rosji.

Powodami wydawania decyzji o zakazie wprowadzenia do obrotu na teren Polski i UE w latach 2023 i 2024 w przypadku produktów pochodzących z Ukrainy były najczęściej: obecność szkodników żywych lub/i martwych (144 partie: rzepak, nasiona lnu, zboża, soja), niezgodne z prawem oznakowanie (60 partii różnego rodzaju produktów, m.in. cukru, wyrobów ciastkarskich, piwa), a także obecność niedeklarowanego GMO (37 partii soi). Jeśli chodzi o oznakowanie, to kwestionowane są np.: brak informacji o warunkach przechowywania, nieprawidłowe określenie daty minimalnej trwałości lub ilości nominalnej czy też brak oznakowania w języku polskim.

Inne, rzadziej występujące nieprawidłowości stwierdzane w wyniku kontroli IJHARS w przypadku różnego rodzaju ukraińskich produktów spożywczych to m.in.: zawyżona/zaniżona zawartość cukrów, zawyżona/zaniżona wilgotność, obecność zanieczyszczeń (np. nieorganicznych mineralnych, kawałków plastiku), obecność pleśni lub/i oznak zgnilizny, etc.

Czynności kontrolne prowadzone przez IJHARS mają na celu ustalenie zgodności towaru z krajowymi i unijnymi przepisami o jakości handlowej oraz z deklaracją jakościową przedłożoną przez importera. Deklaracją jakościową może być np. specyfikacja produktu, atest jakościowy lub też oznakowanie produktu (wraz z zawartymi tam informacjami).

Konkretne wymagania prawne w zakresie jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych określone są w wielu różnych przepisach unijnych oraz krajowych, do których należą m.in.:

• rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1169/2011 z 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności,
• rozporządzenie wykonawcze Komisji (UE) nr 543/2011 z dnia 7 czerwca 2011 r. ustanawiające szczegółowe zasady stosowania rozporządzenia Rady (WE) nr 1234/2007 w odniesieniu do sektora owoców i warzyw oraz sektora przetworzonych owoców i warzyw,
• rozporządzenie delegowane Komisji (UE) 2021/2306 z dnia 21 października 2021 r. uzupełniające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2018/848 o przepisy dotyczące kontroli urzędowych w odniesieniu do przesyłek produktów ekologicznych i produktów w okresie konwersji przeznaczonych do przywozu do Unii oraz o przepisy dotyczące świadectwa kontroli,
• ustawa z 21 grudnia 2000 r. o jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych,
• ustawa z 7 maja 2009 r. o towarach paczkowanych,
• ustawa z 13 czerwca 2019 r. o oznakowaniu produktów wytworzonych bez wykorzystania organizmów genetycznie zmodyfikowanych jako wolnych od tych organizmów,
• rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 23 grudnia 2014 r. w sprawie znakowania poszczególnych rodzajów środków spożywczych,
• rozporządzenie Ministra Gospodarki z 20 lipca 2009 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących oznakowań towarów paczkowanych,
• rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 13 kwietnia 2004 r. w sprawie szczegółowego zakresu i sposobu znakowania niektórych grup i rodzajów artykułów rolno-spożywczych kodem identyfikacyjnym partii produkcyjnej.

W przypadku, gdy towar nie spełnia wymagań w zakresie jakości handlowej, określonych w przepisach lub deklarowanych przez producenta, stosowny wojewódzki inspektor jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych w drodze decyzji administracyjnej zakazuje wprowadzenia tego produktu do obrotu. Niniejsza decyzja podlega rygorowi natychmiastowej wykonalności.

Niezależnie od działań prewencyjnych (zakaz wprowadzenia do obrotu), organy IJHARS mogą stosować sankcje pieniężne w postaci kar. Wysokość kary w przypadku mniejszych naruszeń wynosi od 500 zł do pięciokrotności wartości kontrolowanych produktów (np. w przypadku partii o wartości 1000 zł – od 500 zł do 5000 zł). Wysokość kary w przypadku poważnych naruszeń – zafałszowań wynosi od 1000 zł do 10 % przychodu podmiotu kontrolowanego (np. w przypadku dużej spółki kapitałowej o przychodach w wysokości 10 mln zł – od 1000 zł do 1 mln zł).

Właściwy dla miejsca przeprowadzonej kontroli wojewódzki inspektor jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych wydaje decyzję o zakazie wprowadzenia danej partii towaru do obrotu na teren Polski i UE, a następnie przekazuje związaną z tym dokumentację do lokalnego organu celnoskarbowego,  który podejmuje decyzje odnośnie dalszego postępowania. W przypadku świeżych owoców i warzyw wydawany jest Protokół niezgodności z normami handlowymi unii europejskiej. Zatem, pytania dotyczące dalszych losów wstrzymanych na granicy przez IJHARS partii produktów należy kierować do Krajowej Administracji Skarbowej (KAS), w ramach której funkcjonuje Służba Celno-Skarbowa.

Inspekcja Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych (IJHARS) prowadzi na bieżąco urzędowe kontrole na granicy - w przypadku granicy z Ukrainą, w trybie 24/7. Oprócz tego, realizuje też kontrole doraźne w podmiotach importujących żywność z zagranicy.

Kontrola jakości handlowej towarów przywożonych z zagranicy obejmuje co najmniej jedną z następujących czynności: sprawdzenie dokumentów umożliwiających identyfikację artykułu rolno-spożywczego, atestów jakościowych, wyników badań laboratoryjnych oraz innych dokumentów świadczących o jego jakości handlowej; sprawdzenie opakowania, oznakowania, prezentacji artykułu oraz warunków jego przechowywania i transportu; oględziny artykułu rolno-spożywczego (oględziny mogą obejmować sprawdzenie cech organoleptycznych); pobranie próbek oraz ich ocenę lub badanie laboratoryjne; ustalenie klasy jakości artykułu rolno-spożywczego.

O zakresie i trybie kontroli decyduje inspektor biorąc pod uwagę specyficzne cechy badanego produktu, dokumentację przedłożoną przez zainteresowany podmiot oraz warunki techniczne do przeprowadzenia kontroli. Wszystkie wspomniane czynności wykonywane są niezwłocznie, w terminach przewidzianych w przepisach prawa.

IJHARS, odpowiadając za jakość handlową artykułów rolno-spożywczych przywożonych z państw trzecich, w tym z Ukrainy, zawsze rzetelnie realizuje obowiązki kontrolne nałożone przepisami prawa. Kontrole na granicy z Ukrainą przeprowadzane są z zachowaniem należytej staranności i rzetelności.

Niezależnie od kontroli granicznych, w toku kontroli na rynku krajowym organy IJHARS stale weryfikują jakość wprowadzanych do obrotu artykułów rolno-spożywczych, w tym wytworzonych z surowców i półproduktów sprowadzanych z państw trzecich, pod kątem m. in. prawdziwości deklaracji o kraju pochodzenia. Z raportami z kontroli IJHARS można zapoznać stronie internetowej inspekcji oraz w jej mediach społecznościowych.

Źródło: IJHARS